Tadeusz Urbański (chemik) – Wikipedia, wolna encyklopedia

Tadeusz Urbański

Tadeusz Urbański w latach 60
Państwo działania	Polska
Data i miejsce urodzenia	13 października?/26 października 1901 Jekaterynodar
Data i miejsce śmierci	29 maja 1984 Warszawa
Doktor nauk chemicznych
Odznaczenia
Multimedia w Wikimedia Commons

Ten artykuł dotyczy chemika. Zobacz też: inne osoby nazywające się Tadeusz Urbański.

Tadeusz Urbański (ur. 13 października^?/26 października 1901 w Jekaterynodarze, zm. 29 maja 1984 w Warszawie) – polski chemik, profesor Politechniki Warszawskiej.

Urodził się w rodzinie Rajmunda Mariana Urbańskiego (zm. 1915), sędziego Sądu Okręgowego w Jekaterynodarze, i Jadwigi z Pogorzelskich (zm. 1962^[1]). Miał troje starszego rodzeństwa: Jerzego (zm. w wieku 10 lat), Jadwigę (zm. w wypadku w wieku 20 lat) i Włodzimierza (zm. 1981). W 1910 r. Rajmund Urbański uzyskał stanowisko w Sądzie Apelacyjnym w Nowoczerkasku i przeprowadził się tam z rodziną^[2]. W tamtejszym gimnazjum Tadeusz uczył się w latach 1911–1919. Po śmierci ojca Tadeusz pomagał utrzymywać rodzinę, udzielając korepetycji z matematyki i łaciny. Od 1917 r. walki podczas rewolucji bolszewickiej prowadziły do licznych przerw w działalności szkół. W tej sytuacji Urbański, w ostatnim roku nauki przerobił materiał 2 klas i o rok wcześniej zdał maturę – eksternistycznie, w gimnazjum w Jekaterynodarze. Jego brat Włodzimierz, fizyk i matematyk, namówił go do studiów chemicznych. W latach 1919–1921 uczył się na Wydziale Chemicznym Politechniki w Nowoczerkasku. W tym czasie zapoznał się z krótkim opisem reakcji wybuchowych w gazach, autorstwa francuskiego chemika Le Chateliera. Zainteresowało go przejście procesu spalania wodoru lub metanu ze stosunkowo powolnej deflagracji do ok. 1000× szybszej detonacji. Podjął wówczas decyzję o zajęciu się badaniami chemii materiałów wybuchowych. W 1921 r. rodzina Urbańskich przeniosła się do Polski. Tadeusz Urbański został przyjęty na 4 semestr studiów na Wydziale Chemicznym Politechniki Warszawskiej; utrzymywał się z dorywczych korepetycji. Po zdaniu trudnego i kluczowego egzaminu u prof. Jana Bieleckiego dostał promocję na semestr 5. W 1922 r., dzięki rekomendacji prof. Bieleckiego, rozpoczął pracę w Wojskowym Laboratorium Analitycznym, kierowanym przez prof. Józefa Boguskiego, która jednak trwała krótko – Urbański był krótkowidzem, co nie podobało się prof. Boguskiemu. Pod swoją opiekę przyjął go wówczas prof. Wojciech Świętosławski, powierzając mu badania termochemiczne reakcji diazowania kwa­sów amino-neftolosulfonowych. Urbański chętnie podjął tę tematykę, rozumiejąc, że termochemia jest kluczowym obszarem badań materiałów wybuchowych. Jeszcze przed uzyskaniem dyplomu (1924) rozpoczął pracę jako chemik i kierownik laboratorium w Górnośląskich Fabrykach Materiałów Wybuchowych w Łaziskach Gór­nych^[3][4]. Wkrótce opublikował kilka artykułów naukowych dotyczących detonacji, co spowodowało konflikt z dyrektorem, a w końcu rezygnację z pracy w 1926 r. W tym samym roku ożenił się z Jadwigą z Maciejowskich (zm. 1984^[1]) i – dzięki rekomendacji prof. Boguskiego – wyjechał z żoną na 2-letnią praktykę do renomowanej wówczas Service des Poudres we Francji. Zaznajomił się wówczas z technologiami produkcji nitrocelulozy i prochu bezdymnego^[5].

Po powrocie do Polski zaczął pracę w Instytucie Technicznym Uzbrojenia, obejmując stanowisko kierownika pracowni w Fabryce Prochu w Pionkach. W 1933 r. wypromował pierwszego doktora, Juliusza Hackela, późniejszego profesora i prorektora Politechniki Warszawskiej^[6].

Jego współpracownikami byli Zbigniew Kapuściński i Tadeusz Tucholski^[7] (późniejsze ofiary zbrodni katyńskiej; ponadto pierwszy z nich w latach 30. uczył go pilotażu lotniczego w Aeroklubie Warszawskim^[8]).

Po wybuchu II wojny światowej wraz ze swoim laboratorium ewakuował się na wschód, a po inwazji sowieckiej 17 września 1939 został aresztowany wraz z wszystkimi pracownikami Instytutu Technicznego Uzbrojenia. Jako osoba cywilna został wkrótce zwolniony i przedostał się do Lwowa, gdzie zorganizował pomoc dla studentów i pracowników Wydziału Chemicznego PW. Dowiedziawszy się od żony, że w Warszawie jest poszukiwany przez Niemców, podjął decyzję o ucieczce na Zachód. Początkowo skończyło się to niepowodzeniem i został aresztowany przez Sowietów w Stanisławowie pod zarzutem szpiegostwa^[9]. Dzięki wstawiennictwu prof. Alicji Dorabialskiej, ówczesnej dziekan Wydziału Chemicznego Politechniki Lwowskiej został zwolniony i wrócił do Lwowa. Niezwłocznie podjął kolejną próbę ucieczki: stosunkowo łatwo przedostał się do Lublina, a następnie przez Słowację na Węgry, a następnie przez Jugosławię i Włochy do Francji. Tam pracował dla Centre national de la recherche scientifique nad podmuchem wywołanym przez bomby lotnicze. W maju 1940 r. wyjechał na 2 tygodnie do Anglii. Pomimo trudnej sytuacji militarnej powrócił do Francji. Z powodu sukcesów Niemiec, od razu rozpoczął ucieczkę, jadąc kilkaset kilometrów na rowerze. Dojechał do St. Jean-de-Luz i tuż przed odpłynięciem dostał się na pokład Baron Nairn, ostatniego statku do Anglii^[10]. Tam został przyjęty do Research Department, Ministry of Supply^[11]. Prowadził badania nad nowymi materiałami palnymi, mogącymi mieć zastosowanie jako paliwa rakietowe^[12]. Ośrodek badawczy znajdował się początkowo w Londynie, ale wkrótce został przeniesiony na północ, do Shrewsbury, gdzie nie był zagrożony nalotami^[11]. Później przeniesiono go na Uniwersytet Walijski, do laboratorium w Swansea^[13]. W 1944 r. awansował na stanowisko Principal Experimen­tal Officer^[11].

Pod koniec wojny podjął badania w nowym obszarze chemii leków, badając związki o budowie zbliżonej do witaminy B6^[14]. Otrzymał w tym czasie propozycję przyjęcia obywatelstwa brytyjskiego i awansu na kierownika w Research Department, Ministry of Supply. Miał też ofertę objęcia stanowiska profesora na uniwersytecie w São Paulo w Brazylii. Podjął jednak decyzję o powrocie do Polski, do której dotarł w połowie 1946 r.^[15]

Został przyjęty na stanowisko profesora nadzwyczajnego Wydziału Chemicznego Politechniki Warszawskiej. W 1948 r. awansował na profesora zwyczajnego. W latach 1946–1950 był też dziekanem tego wydziału. Równolegle kierował Działem Organicznym warszawskiego Instytutu Chemii Przemysłowej. Udało mu się doprowadzić do odbudowy budynków Chemii I Technologii Chemicznej^[16]. Naukowo zajmował się wówczas technologią produkcji garbników syntetycznych, środkami ochrony roślin i chemią leków. Interesowały go zwłaszcza kwasy hydroksamowe i synteza aktywnych biologicznie związków heterocyklicznych z nitroalkanów^[17]. Jego wychowankami byli m.in. późniejsi naukowcy: doc. Hanna Piotrowska, prof. Michał Witanowski, prof. Mieczysław Mąkosza i prof. Bogumił Hetnarski^[18].

W 1952 r. rozpoczął organizację nauczania w obszarze materiałów wybuchowych na powołanej w tym roku Wojskowej Akademii Technicznej. Z uczelnią tą był związany do 1970 r.^[19] W 1952 r. został członkiem korespondentem, a w 1956 r. członkiem rzeczywistym PAN^[20]. W latach 1964–1967 był dyrektorem Instytutu Chemii Organicznej PAN.

Był autorem trzytomowej monografii dotyczącej materiałów wybuchowych Chemia i technologia materiałów wybuchowych, Wyd. Ministerstwa Obrony Narodowej, 1954. Została ona przetłumaczona na język angielski i wydane przez Macmillan w roku 1964^[21] i Pergamon Press (obecnie Elsevier) w 1984–1985 jako czterotomowa publikacja Chemistry and technology of explosives (ISBN 0-08-010238-7)^[22]. Był też autorem lub współautorem ok. 500 publikacji naukowych^[23].

Jego przodkiem był Wojciech Urbański^[4].

Zmarł w Warszawie, pochowany na cmentarzu Powązkowskim (kwatera 207-5-20)^[1].

• Krzyż Komandorski z Gwiazdą Orderu Odrodzenia Polski (1971)^[24]
• Krzyż Oficerski Orderu Odrodzenia Polski (19 lipca 1954)^[25]
• Złoty Krzyż Zasługi (22 lipca 1951)^[26]
• Medal 10-lecia Polski Ludowej (14 stycznia 1955)^[27]
• Medal Jędrzeja Śniadeckiego (1985)

• Nagroda Państwowa II stopnia za prace nad syntezą preparatów przeciwgruźliczych i wielu innych związków leczniczych (1952)^[28]
• nominacja do Nagrody Nobla w dziedzinie chemii (1962)^[29]
• tytuł doktora honoris causa Politechniki Warszawskiej (1981)^[30]

• TadeuszT. Urbański TadeuszT., Zapiski do autobiografii naukowej, „Kwartalnik Historii Nauki i Techniki”, 1984, s. 2–47 .
• KrystynaK. Kabzińska KrystynaK., Chemia organiczna. Podręcznik dla techników chemicznych wszystkich specjalności, WSiP, 1988 . Brak numerów stron w książce
• Biografia prof. Tadeusza Urbańskiego, [w:] Bibliografia publikacji profesora Tadeusza Urbańskiego [online], Biblioteka Główna Politechniki Warszawskiej [dostęp 2023-09-30] .