Język staronowogrodzki – Wikipedia, wolna encyklopedia

język staronowogrodzki

Obszar	dawna Ruś Nowogrodzka, Republika Nowogrodzka, Republika Pskowska
Liczba mówiących	język wymarły, reliktowe cechy w gwarach północnorosyjskich
Pismo/alfabet	cyrylica, rzadziej głagolica
Klasyfikacja genetyczna
Języki indoeuropejskie Języki bałtosłowiańskie Języki słowiańskie Języki wschodniosłowiańskie Język staronowogrodzki
Kody języka
ISO 639-3	zle-ono
Linguist List	09z
Występowanie
Obszar użycia literackiego języka staronowogrodzkiego (na niebiesko) i grupa północno-zachodnich dialektów wschodniosłowiańskich (na fioletowo) pod koniec XIV wieku
W Wikipedii
Zobacz też: język, języki świata
Ta strona zawiera symbole fonetyczne MAF. Bez właściwego wsparcia renderowania wyświetlane mogą być puste prostokąty lub inne symbole zamiast znaków Unikodu.

Język staronowogrodzki lub dialekt staronowogrodzki (ros. древненовгоро́дский диале́кт) – język wschodniosłowiański używany na terytorium Rusi Nowogrodzkiej od epoki przedpiśmiennej do XV wieku. Znany głównie z gramot na korze brzozowej, datowanych na XI–XV wiek^[1] .

Język staronowogrodzki i ponaddialektalny język staroruski pochodzą od wspólnego przodka, za który należałoby najpewniej wskazać nie prawschodniosłowiański, lecz prasłowiański. Włączanie języka staronowogrodzkiego do grupy języków wschodniosłowiańskich jest związane z późniejszymi kontaktami z resztą obszaru wschodniosłowiańskiego^[2] . Z drugiej strony, wielu slawistów wyjątkowe cechy staronowogrodzkiego wyjaśnia wcześniejszymi kontaktami z obszarem pralechickim, prałużyckim i częściowo prapołudniowosłowiańskim. Archaiczna toponimia nowogrodzka i dane leksykalno-statystyczne dotyczące staronowogrodzkiego wskazują na duże podobieństwo między nim, a językami zachodniosłowiańskimi^[3].

Na przedziale od XIII do XV wieku odnotowano wyparcie dawnych, charakterystycznych dla obszaru nowogrodzkiego cech językowych, co było związane z nasilającymi się kontaktami między dialektami i kształtowaniem się późniejszego języka rosyjskiego. Proces ten przyspiesza w 1478 roku po przyłączeniu Republiki Nowogrodzkiej do Wielkiego Księstwa Moskiewskiego. Język staronowogrodzki dzieli się na szereg niezależnie rozwijających się dialektów, które włączyły się w ogólnoruskie kontinuum dialektalne^[1] . Język staronowogrodzki miał znaczący wpływ na rozwój dialektów północnorosyjskich^[4] , niektóre jego archaiczne cechy zachowały się też w dialektach środkoworosyjskich, przede wszystkim w dialekcie pskowskim^[4] .

Język staronowogrodzki charakteryzował się szeregiem różnic względem literackiej formy języka staroruskiego i pod pewnymi względami także względem wszystkich pozostałych języków słowiańskich. Najważniejsze cechy fonetyczne to: realizacja prasłowiańskiego *ě w postaci szerokiej samogłoski; przejście *TorT > Tor^əT lub Tor°T (prawdopodobnie także *TroT); przejście *ТъrT > ТъrъТ, ТrъТ lub Т^ъr^ъТ ; brak skutków drugiej i trzeciej palatalizacji spółgłosek tylnojęzykowych. W przypadku morfologii należy wskazać przede wszystkim wytworzenie się końcówki -e w mianowniku liczby pojedynczej rodzaju męskiego odmiany o-tematycznej^[1] .

W historii języka staronowogrodzkiego w epoce piśmiennej wyróżnia się dwa okresy, oddzielone procesem zanikiem jerów słabych – wczesnostaronowogrodzki (od XI do początku XIII wieku) i późnostaronowogrodzki (od połowy XIII do XV wieku). Zabytki języka staronowogrodzkiego powstawały w cyrylicy (napisy głagolickie również były spotykane w Nowogrodzie, ale są krótkie i nie zawierają charakterystycznych cech językowych). Język staronowogrodzki jest reprezentowany przez jedne z najstarszych tekstów słowiańskich (zaraz po języku staro-cerkiewno-słowiańskim)^[1] .

Język staronowogrodzki był używany w dawnym Nowogrodzie i na przyległych obszarach ziemi nowogrodzkiej^[1] . Powstał na obszarze leżącym w okolicy jeziora Ilmen, w dorzeczach rzek Wołchow i Szełoń, a także w dorzeczach dolnego i środkowego biegu rzek Msta i Łować. Szerszy zakres użycia obejmował także dorzecze rzeki Wielikaja i okolice Jeziora Pskowskiego. Znaczna część obszaru osadnictwa użytkowników języka staronowogrodzkiego była otoczona obszarami użycia języków i dialektów plemion ugrofińskich: Wotów, Iżorów, Wesi (na północy), Merii (na wschodzie), Estów (na północny zachód od Pskowa). Na południe od tego obszaru zamieszkiwało wschodniosłowiańskie plemię Kriwiczów, a na południowy zachód bałtyckie plemię Łatgalów. Od VIII wieku obszar języka starononowogrodzkiego zaczął się rozszerzać – znad Ilmenu jego użytkownicy przenieśli się na wschód do ujścia Oka do Wołgi^[5] .

Szereg zjawisk językowych odnotowanych w języku staronowogrodzkim pochodzi bezpośrednio z epoki języka prasłowiańskiego. Najprawdopodobniej język ziemi nowogrodzkiej opierał się na dialektach, które rozwinęły się i powstały niezależnie od reszty właściwego wschodniosłowiańskiego obszaru językowego. Już w początkowym okresie izolacji wschodniej gałęzi języka prasłowiańskiego (w VI-VII wieku) można przeciwstawić dialekt północno-wschodniosłowiański, na podstawie którego rozwinął się później język staronowogrodzki do dialektu południowo-wschodniosłowiańskiego, który jednoczył resztę wschodniosłowiańskiego obszaru słowiańskiego. Z tego powodu nie można uznać mowy Dawnego Nowogrodu za jeden z odłamów języka staroruskiego, który formował się od IX wieku. Najwidoczniej jednak miało miejsce późniejsze zbliżenie się języka staronowogrodzkiego z innymi dialektami wschodniosłowiańskimi, co było związane ze zjednoczeniem ich użytkowników w jednym państwie (z centrum w Kijowie)^[5] [1] .

Istnieją co najmniej dwie hipotezy tłumaczące izolację tego języka na wschodniosłowiańskim obszarze językowym. Według jednej z nich, cechy języka staronowogrodzkiego mogły się rozwinąć w ramach wschodniosłowiańskiej wspólnoty językowej – obszar staronowogrodzki był peryferiami właściwego wschodniosłowiańskiego obszaru językowego, powstawały na nim innowacje (często pod wpływem innych języków) oraz były zachowywane dawne, pochodzące z doby prasłowiańskiej archaizmy (co się niekiedy działo wspólnie z innymi dialektami wschodniosłowiańskimi), co wykształciło charakterystyczny język staronowogrodzki^[6] . W ramach tego stanowiska wielu badaczy zauważa jednak, że archaiczna nowogrodzka toponimia i dane leksykalno-statystyczne języka staronowogrodzkiego wskazują na oczywiste związki z obszarem zachodniosłowiańskim^[3]. Inna hipoteza zakłada, że dialekt prapółnocno-wschodniosłowiański uformował się przy ścisłych kontaktach językowych z dialektem pralechickim i prałużyckim. Być może język staronowogrodzki nie pochodził z grupy wschodniosłowiańskiej i początkowo był bardziej związany z obszarem językowym zachodniosłowiańskim niż wschodniosłowiańskim^[7][6] .

W epoce przedpiśmiennej język staronowogrodzki charakteryzował się co do zasady cechami wschodniosłowiańskimi, które powstały lub ostatecznie ukształtowały się na przedziale od VIII do XI wieku. Były to m.in. pełnogłos, nagłosowe ro- i lo- (z prasłowiańskich *orT, *olT), nagłosowe o- na miejscu prasłowiańskiego *(j)e, podobny rozwój prasłowiańskich samogłosek nosowych, akcent ruchomy^[5] .

We wczesnym okresie rozwoju język staronowogrodzki charakteryzuje się takimi cechami jak cokanie, tj. przejście *č > c (na całym obszarze), w dialektach zachodnich i pskowskich – przejście *TorT > Tor^əT lub Tor°T (być może i *TroT); brak skutków drugiej i trzeciej palatalizacji (przede wszystkim dla *x); przejście *ТъrT > ТъrъТ, ТrъТ lub Т^ъr^ъТ ; realizacja prasłowiańskiego *ě jako samogłoski szerokiej; uformowanie się końcówki -е w mianowniku liczby pojedynczej rodzaju męskiego odmiany o-tematycznej. Głównie w strefie gwary pskowskiej, obserwuje się charakterystyczne kontynuanty prasłowiańskich *tj, *dj, * sj, *zj w ogólnym przypadku i jako część kombinacji * stj, *zdj oraz przejście grup *tl, *dl w kl, gl. W strefie dialektu wschodnionowogrodzkiego procesy fonetyczne i morfologiczne rozwijały się podobnie jak w ponaddialektalnym języku staroruskim^[1] .

Izolacja ziemi nowogrodzkiej od reszty państwa staroruskiego w okresie rozbicia dzielnicowego przyczyniła się do integracji w jej granicach odmiennych dialektów zachodnionowogrodzkiego i wschodnionowogrodzkiego^[2] , a także umożliwiła zachowanie archaicznych staronowogrodzkich cech językowych i dalszego rozwoju języka.

Okres późnostaronowogrodzki rozpoczął się utratą jerów słabych^[1] .

W okresie do XIII wieku, tj. po zakończeniu procesu zaniku jerów słabych (XI–XII w.), któremu towarzyszył wzrost różnic dialektalnych na obszarze wschodniosłowiańskim^[5] , Chaburgajew wyróżnia pięć stref dialektowych: północno-zachodnią, północno-wschodnią, środkową, południowo-zachodnią i południową. Dialekty Nowogrodu i Pskowa, które tworzą obszar północno-zachodni, zachowały zwartą wymowę [g] (podobnie jak obszar północno-wschodni), podczas gdy szczelinowe [γ] rozwinęło się w pozostałych dialektach; zachowało się także charakterystyczne cokanie, które wśród dialektów staroruskich znane jest tylko w niektórych dialektach obszaru północno-wschodniego, a także szeregi spółgłosek tylnojęzykowych i palatalizowanych /x/:/x’/, /k/:/k’/, /g/:/g’/. W zachodniej części obszaru północno-zachodniego (dialekt pskowski) zachowane są grupy /gl/, /kl/, w przeciwieństwie do typowe na obszarze wschodniosłowiańskim /l/. Oprócz tego dla północno-zachodniej strefy gwarowej charakterystyczne były następujące cechy^[5] :

• wokalizm z wieloma samogłoskami rzędu środkowo-górnego: /ê/ i /ô/ (samogłoski te zostały utracone w północno-wschodnich i centralnych ugrupowaniach dialektów);
• stwardnienie końcowych spółgłosek wargowych po opadnięciu spółgłosek zredukowanych: сем’ > сем „siedem”, jak w południowo-zachodniej i południowej strefie gwarowej (miękkie wargowe na końcu wyrazu zachowane w obszarze północno-wschodnim);
• rozwój długich miękkich spółgłosek w miejsce kombinacji z /j/: плат’jе > плат’:е „sukienka”, podobny rozwój odnotowano w południowo-zachodniej i południowej strefie gwarowej, w obszarze północno-wschodnim kombinacje spółgłoskowe bez asymilacji /j/ zostały zachowane;
• sonantyzacja dźwięcznych spółgłosek zwartych zębów i warg w połączeniu z sonornymi identycznymi w miejscu powstania: одно > он „jeden”; обман > ом „oszustwo”.

Język staronowogrodzki wychodzi z użycia po przyłączeniu ziemi nowogrodzkiej do Księstwa Moskiewskiego w 1478 roku (jednocześnie niektóre cechy zaczęły zanikać jeszcze wcześniej, na przykład końcówka -e w mianowniku liczby pojedynczej rodzaju męskiego).

Jednocześnie wzajemne oddziaływanie dialektów nowogrodzkich z dialektami typu rostowsko-suzdalskimi przyczyniło się do pojawienia się szeregu zjawisk pochodzenia nowogrodzkiego w języku centrum obszaru wielkoruskiego. Według Zalizniaka wpływ nowogrodzki znalazł odzwierciedlenie we współczesnym rosyjskim języku literackim w takich cechach, jak^[1] :

• brak oboczności spółgłosek /k/:/c/, /g/:/z’/, /x/:/s’/ w formach np. на руке, на ноге, на сохе, секи, помоги (por. strus. на руцѣ, на нозѣ, на сосѣ, сеци, помози);
• obecność końcówki -а w kombinacjach jak два лета (por. strus. двѣ лѣтѣ);
• rozpowszechnienie trybu rozkazującego na -ите typu берите, несите, помогите (por. strus. берѣте, несѣте, помозѣте);
• rozpowszechnienie imiesłowów na -я typu беря, неся (por. strus. беры, несы).

Język staronowogrodzki jest reprezentowany przez jedne z najstarszych tekstów pisanych powstałych w językach słowiańskich^[1] . Głównym źródłem do jego badań są gramoty na korze brzozowej znalezione w Nowogrodzie i innych miastach tego obszaru (Psków, Stara Russa, Torżok) i datowane na XI-XV w. Pierwsze gramoty znaleziono w 1951 roku^[2] . Teksty listów z kory brzozowej pisane są najczęściej czystym dialektem, tylko czasami z wpływem naddialektalnych norm staroruskich lub cerkiewnosłowiańskich. Ponadto na przedmiotach znajdują się inskrypcje (w szczególności na drewnianych „cylindrach” poborców podatków) oraz dopisy na marginesach ksiąg kościelnych z tego samego okresu. Dla rekonstrukcji języka staronowogrodzkiego pośrednie znaczenie mają dane toponimiczne i opisy współczesnych dialektów rosyjskich, powszechnych na terenie ziemi nowogrodzkiej, w tym na terenach późnej kolonizacji^[1] .

System fonologiczny języka staronowogrodzkiego wczesnego okresu jako całość nie różnił się istotnie od systemu fonologicznego języka staroruskiego. Główną cechą obszaru północno-wschodniosłowiańskiego było cokanie (zlanie się afrykat /c/ i /č/ w dźwięk /c’/), obecność fonemu /g/ (zwartego wobec obecnej na południu obszaru wschodniosłowiańskiego spółgłoski szczelinowej /γ/ w miejsce prasłowiańskiego *g), a także wytworzenie kontrastujących ze sobą par spółgłosek tylnojęzykowych i ich palatalizowanych odpowiedników, np. вьрьгу i нога wobec Гюрьгю могѧ ^{[2] [2] [5]} :

Obecność fonemu /g/ i cokania była charakterystyczna dla całego obszaru nowogrodzkiego. W szczególności nierozróżnianie fonemów /c/ i /č/ jest bogato poświadczona, począwszy od najwcześniejszego okresu, zarówno w listach korze brzozowej, jak i w pergaminowych rękopisach nowogrodzkich: хоцоу, отьчеви, цето^[1] [1] .

Zjawiska językowe wspólne dla wszystkich dialektów wschodniosłowiańskich, w tym staronowogrodzkich^[2] :

1. Zanik samogłosek nosowych w pierwszej połowie X wieku: *ǫ przeszło w u, zaś *ę w ä^[8] .
2. Przejście *ę w ě w końcówkach fleksyjnych.
3. Samogłoska o na miejscu nagłosowego prasłowiańskiego *(j)e: осень, озеро, одинъ.
4. Pojawienie się epentezy po spółgłoskach wargowych p, b, m, v na styku morfemów w miejscu prasłowiańskich kombinacji spółgłosek wargowych z jotą: *pj > pl’, *bj > bl’, *vj > vl’, * mj > ml’: земля, купля.
5. Zmiany w grupach *TelT, *TьlT > *TolT, *TъlT, z wyjątkiem przypadków, gdy w pozycji przed *el, *ьl występowały spółgłoski powstałe z *k, *g, *x podczas pierwszej palatalizacji.
6. Przejście prasłowiańskich grup *orT, *olT na początku słowa, w zależności od intonacji, w roT, loT lub w raT, laT.

Cały obszar staronowogrodzki, w tym dialekty wschodnionowogrodzkie, charakteryzował się dwoma zjawiskami, które odróżniały go od obszaru południowo-wschodniosłowiańskiego: cokaniem i zachowaniem zwartego [g]^[2] .

Grupy *TorT ulegały pełnogłosowi na obszarze staronowogrodzkim niejednolicie. W przypadku dialektów wschodnionowogrodzkich (jak również dla reszty obszaru, na którym ukształtował się język rosyjski), zakłada się przejście *TorT > ToroT. W części dialektów zachodnionowogrodzkich i pskowskich (a także na obszarze powstawania języka białoruskiego i ukraińskiego) rozwinęły się najprawdopodobniej kombinacje typu Tor^əT lub Tor°T (wychodząc ze współczesnych dialektalnych form, takich jak балэ́нья, балы́нья „miejsce bagienne” z *bolnьje oraz grup олы, оры w północnorosyjskich słowach: по́лымя, го́лымя́ obok го́ло́мя́ „otwarte morze”, шо́лымя obok шо́ломя „wzgórze”, скорынью „policzek”). W niektórych dialektach zachodnionowogrodzkich mogły powstać charakterystyczne refleksy *TorT > *TroT, jak w języku polskim: w zabytkach – 2 срочька „dwie czterdziestki”, подрод(ье) „podatek pobierany od miast”, дрогое „drogie”, Вълос „Wołos”; w dialektach (zachodniorosyjskich, północnorosyjskich, syberyjskich) – мло́дому, мло́чная трава, на́влока, облока́ться, броздни́к, злота́вка, злоту́ха, крони́ться; w toponimach – Дрогини, Клодовище, Скроботово, Хлопово itd. Jednocześnie zapisy z ро, ло zamiast oро, oло spotykane są także w zabytkach staroruskich z innych regionów, co tłumaczy się kontaminacją form ruskich i cerkiewnosłowiańskich, a w źródłach zachodnio-ruskich – przez wpływy polskie. W dialektach możliwe są przypadki późnego zaniku samogłosek^[1] [2] .

Szereg zjawisk nieobecnych w dialektach wschodnionowogrodzkich charakteryzuje przede wszystkim obszar zachodnionowogrodzki i pskowski:

1. Brak skutków pierwszej palatalizacji spógłgłosek tylnojęzykowych – spółgłoski *k, *g, *x w pozycji przed samogłoskami ě oraz i zostały tylko zmiękczone i nie przekształciły się w *c, *dz/z, *s/š, jak w pozostałych dialektach prasłowiańskich^[2] [8] :
   • W słowach кѣле, хѣрь, кьркы, хѣде, кеп, кевь, кевка, кедить, келить; w toponimach Хѣдово, Хѣрово itd.
   • Na styku rdzenia i końcówki: w formach celownika i miejscownika liczby pojedynczej odmiany na -a (къ тетъкѣ, на Лугѣ); mianownik-biernik liczby podwójnej (бльстъкѣ); w formach odmiany na -o w miejscowniku przypadku liczby pojedynczej (на открокѣ, по великѣ дьни), w mianowniku liczby mnogiej (отроки, вежьники); miejscowniku liczby mnogiej (въ торокѣхъ); w odmianie przymiotnika (въ другѣи, въ другѣмь) i w odmianie zaimkowej (вьхѣ, вьхѣмъ); w trybie rozkazującym (лѧги, реки, моги, испеки), a także w formach, w których końcówka -ѣ nie jest pierwotna – dopełniacz liczby pojedynczej (отъ Нѣжькѣ, у Лодыгѣ), mianownik-biernik liczby mnogiej rodzaju żeńskiego (гвѣздъкѣ) itd.
   • W grupach *kv, *gv (być może także *xv) w pozycji przed samogłoskami ě, i, ь (jak w językach zachodniosłowiańskich): гвѣзда, квѣт, квѣлити, гвьрста; nazwy miejscowości Гвездено, Гвезденка itp.

1. Brak trzeciej palatalizacji (progresywnej) w przypadku *x – na przykład rdzeń wsz- miał postać вьх- w całym paradygmacie: в[ъ]хоу, въхо, отъ въхоѣ, въ въхъ, овхо, вхого, на вхыхъ itd., w tym w toponimie Вховежъ (od imienia *Вьховѣдъ Wszewiad). Obok rzadkich przykładów braku palatalizacji *g (не лего, нелга, pożyczki skandynawskie варѧгъ; стѧгъ) poświadczono formy, w których palatalizacja miała miejsce (кънѧзь; оусерѧзи). W przypadku *k palatalizacja zdecydowanie miała miejsce: вѣверицѣ, отьць, сужьдальць, задьница, мѣсѧць itd.^[2] 
2. Refleksami prasłowiańskich *tj, *dj, *sj, *zj w ogólności i w składzie grup *stj, *zdj w na większości obszaru wschodniosłowiańskiego były spółgłoski č, ž, š, ž, jednak języka staronowogrodzki i ogólnie gwary wschodnionowogrodzkie wyróżniają się jedynie obecnością dźwięku /c’’/ zamiast /č/: хоц”еши, прихажаи, прашаи, кожюхе itd. Oprócz teego w gramotach na korze brzozowej spotykane są przykłady na /g’/ lub /z’/ w miejscu *dj: ноугене (нугьнѣ) z *nudjьn-; ризьи z *rydjьjь i мезенъ z *medj-. We współczesnych gwarach pskowskich w miejscu *tj, *dj, *sj, *zj spotykane są spółgłoski /k/, /g/, /x/, /ɣ/: сустрека́ть; рога́ть, ве́хать, ва́ɣывать. Na miejscu prasłowiańskich *stj, *zdj w języku staroruskim powstały [š’č’], [ž’ǯ’], w gwarach wschodnionowogrodzkich [s’’c”], [ž’ǯ’], w pskowskich [š’k’], [ž’g’], a w języku staronowogrodzkich spotykane były zarówno refleksy wschodnionowogrodzkie, jak i pskowskie. Grupa [š’k’] w zabytkach pisanych najpewniej jest oddawana literą щ^[2] .
3. Grupy *tl, *dl w dialekcie pskowskich rozwinęły się w kl, gl: клещь; жерегло; жагло, ёгла, егль; мочигло; привегле; въсѣгли, сустрѣкли, учкле; toponimy na obszarze pskowskim i nowogrodzkim: Жаглово, Виглино, Еглино, Раглицы, Сеглицы. Na obszarze wschodnionowogrodzkim te grupy rozwijały się tak, jak staroruskim *tl, *dl > l: лещь, жало, ель, сустрѣли itd. W gwarach Ziemi Nowogrodzkiej w wąskim zakresie poświadczono współistnienie obydwu typów refleksów przy szerokim rozpowszechnieniu toponimów z kl, gl^[2] .
4. Podstawowym sposobem rozwoju prasłowiańskich sonantów typu *ТъrT na obszarze nowogrodzkim było przejście w ТъrъТ z dwoma samogłoskami. Podobnie *TъlT > ТъlъТ, *TьrT > ТьrьТ (ale przed twardymi zębowymi ТьrьТ > ТьrъТ), *TьlT (które nie przeszło w *TъlT) > ТьlъТ: мълъви; въ бъръзѣ; смьрьди; смьръда itd. Następnie nowe samogłoski zostały zastąpione tak samo, jak i pozostałe jery w pozycji słabej. Spotykane są przypadki, gdy w podobnych refleksach druga z samogłosek rozwijała się w ы: молыния, молыньа. Standardowy zapisem staroruskim tego typu grup był zapis z jednym jerem przed spółgłoską płynną typu ТъrТ. Zachowanie pierwotnego ТъrТ jest charakterystyczne także dla gwar wschodnionowogrodzkich. Oprócz przejścia *ТъrT > ТъrъТ na obszarze staronowogrodzkim zaobserwowano także przejście *ТъrT > ТrъТ (z samogłoską zredukowaną po spółgłosce płynnej) lub Т^ъr^ъТ: мловила; во брозѣ; къ Влъчькови; не длъжьнъ; на трогу; проты; помродавъ; млониꙗ; влочець; мрезци. W zapisach na pergaminie takie zapisy są spotykane obok innych refleksów grup *ТъrT. We współczesnych gwarach spotykane są formy typu клоч, клочь, клочи́ – колч', ко́лча́, ко́лчи́; мро́да – мо́рда; кропа́ть – корпа́ть, корпе́ть itd. Przy tym jednak refleksy typu TroT są spotykane najczęściej na północy (i na Syberii), typu TorT na południu, a obydwu typów – w gwarach nowogrodzkich, pskowskich i smoleńskich. Najprawdopodobniej ten refleks powstał w gwarach zachodnionowogrodzkich i przenikał do pozostałych gwar staronowogrodzkich^[1] .
5. Charakterystycznym zjawiskiem dla niektórych gwar pskowskich jest zmieszanie par spółgłosek syczących s’ – š’, z’ – ž’ i pojawienie się fonemów s”, z” (с”, з”): с”ила, с”есть, з”има, з”алоба wobec staroruskich сила, шесть, зима, жалоба. W zabytkach pskowskich to zjawisko jest wyrażone silnym przemieszaniem użycia liter с – ш, з – ж. W gwarach nowogrodzkich właściwych to zjawisko jest dosyć rzadkie (шизыи; зеребе; здуци)^[2] [1] .
6. Realizacja prasłowiańskiego *ě w postaci szerokiego monoftongu albo dyftongu z szerokim drugim elementem w gwarach pskowskich i zachodnionowogrodzkich. Na obszarze wschodnionowogrodzkim przeważyła realizacja *ě w postaci wąskiego monoftongu albo dyftongu, właściwa większości obszaru wschodniosłowiańskiego. Od drugiej połowy XII wieku w zabytkach staronowogrodzkich spotyka się przypadki zmieszania ѣ oraz и, które nasilają się od XIII do XV wieku, odzwierciedlając proces przejścia *ě > i. W ten sposób w języku staronowogrodzkim istniała wąska wymowa fonemu *ě, o istnieniu obok niej także szerokiej realizacji brak danych^[2] [1] .
7. Obecność protetycznego [j] w szeregu słów odpowiadających staroruskim słowom bez inicjalnego [j] (w prawschodniosłowiańskim ю- w nagłosie, dowolnego pochodzenia, zarówno z *ju-, jak i z *jǫ-, przeszło w у-): юбрѫсе. Biorąc pod uwagę obecność szeregu słów pochodzenia ludowego (ю́ркий, юла́, юли́ть, юти́ться), które nie dają się objaśnić pochodzeniem cerkiewnosłowiańskim, najprawdopodobniej przejście ю- w у- było niekonsekwentne. Przy tym ta część słów, która nie była dotknięta opisywaną zmianą, różniła się między staronowogrodzkim a naddialektalnym staroruskim^[2] .
8. Przypadki asymilacji jerów w zależności od barwy następującej samogłoski – przejście ь > ъ lub odwrotnie. W rdzeniu *vьx- przejście ь > ъ miał miejsce w formach przed samogłoską tylną (въхо), zaś przed samogłoską przednią takie przejście nie zachodziło (вьхемо). W podobny sposób doszło do zmiany w słowie възъмъ (z wcześniejszego възьмъ). Przejście ъ > ь jest poświadczone w słowach вьзѧлъ (z възѧлъ), вьз[ьми] (z възьми)^[2] .
9. Późne przejście [w] > [v], przynajmniej w pozycji nieinicjalnej, na obszarze nowogrodzkim i pskowskim, co może wyjaśniać oddawanie dźwięku [v] jak б w pożyczkach z języków skandynawskich i bałtycko-fińskich: либь (Liwowie, bałt.-fiń. liiv-); Улѣбъ (stnord. Óleifr); кълбѧгъ (stnord. kylfingr) itd.^[2] 
10. Najprawdopodobniej brak w dialekcie pskowskim opozycji fonemów /ɔ/ (o otwarte) i /ô/ (o zamknięte). Na pozostałym obszarze wschodniosłowiańskim, włączając gwary wschodnionowogrodzkie i język Nowogrodu, obserwuje się rozwój tej opozycji^[2] .
11. Rozwój ъ przed [j] i w pewnych przypadkach także przed spółgłoskami miękkimi w [e] lub[ы] (a ь w [и]) w dialekcie pskowskim. Te zmiany miały miejsce w czasie wypadania jerów słabych, jednak przyczyny leżą we wcześniejszym okresie^[2] .
12. Przejście w określonych pozycjach s > x, š > x, mający miejsce, najprawdopodobniej, już w epoce pisanej (był możliwy dopiero po wypadnięciu jerów słabych): смехно, страхно itd.^[2] 

Do zjawisk fonetycznych, które miały miejsce w późniejszym okresie i są zaświadczone w zabytkach pisanych, należą:

1. Proces wypadania jerów słabych w pozycji innej niż na końcu wyrazu, który trwał od początku XII wieku do początku XIII wieku, pojedyncze przypadki tego procesu odnotowuje się w zabytkach z XI wieku. Wypadnięcie jerów na końcu wyrazu musiało nastąpić wcześniej, najprawdopodobniej od XI wieku do pierwszej połowy XII wieku^[1] [2] . O wypadnięciu jerów końcowych wnioskuje się na podstawie stwardnienia [m’] w formach wyrazowych na *-мь, gdyż było to możliwe dopiero po wypadnięciu końcowego ь: чимь, чиме > чимъ, чимо, gdyż pisownia ъ, ь była zachowana także po zaniku końcowych jerów i służyła oznaczeniu twardości lub miękkości spółgłoski końcowej. W niektórych pozycjach zanik jerów słabych zachodził wolniej: po spółgłosce в (въдати, дѣвъка), po р i л w początkowej sylabie wyrazu (ръжи, лъжица), po grupach spółgłosek, w tym tych przekazywanych na piśmie jako щ (Мѣстъке, поселищьныи) i przed grupami spółgłosek (почьста, дъска). Jer był natomiast zachowany w grupach TrъT, choć w wielu przypadkach i tam odnotowuje się wypadnięcie jeru: Пльсковъ > Пьсковъ, Псковъ (z dodatkową utratą sonantu л). Oprócz е, о samogłoski zredukowane w grupach TrъT mogli przekształcić się w и, ы (позаоутрыкати), jak w dialektach południowo-zachodnich. Przed jotą zredukowane ъ, ь rozwinęły się w о (w gwarach wschodnionowogrodzkich) i w ы, e lub o (w zachodnionowogrodzkich). W sufiksie -ьj-e (podobnie jak w -ьj-a, -ьj-ь) wypadł słaby jer według ogólnych zasad. Jery słabe w grupach typu TъrъT wypadały również na zwykłych zasadach. Przez długi czas zachowano zapis jerów w przyimkach въ, къ, съ w pozycji przed spółgłoskami i jotą^[2] .
2. Język staronowogrodzki wyróżnia się szczególnym rozwojem prasłowiańskich *vj, *mj, polegający na uproszczeniu grup vl’ i ml’, które przekształciły się odpowiednio w l’ i n'. Zjawisko to jest szeroko poświadczone w zabytkach staronowogrodzkich oraz we współczesnych gwarach: испралю, ꙗколь (od imienia Ꙗковъ), на зени, крень (kreml) itd. Przejście vl’ > l’, ml’ > n’ jest poświadczone już w XII wieku, ale najpewniej zaszło wcześniej^[1] .

W morfologii najbardziej uderzającą cechą jest mianownik liczby pojedynczej w odmianie męskiej o-tematycznej -e zamiast -ъ: Иване (Iwan), старе „stary”, кето „kto”, por. staroruskie к-ъ-то; brak przy tym pierwszej palatalizacji: замъке „zamek”, a nie **замъче.

W dopełniaczu liczby pojedynczej odmiany żeńskiej na -a, -ja występowała końcówka -ѣ zamiast -ы (у женѣ zamiast у жены).

• Андрей Анатольевич Зализняк: Древненовгородский диалект. Wyd. 2. «Языки славянской культуры», 2004. ISBN 5-94457-165-9. (ros.).
• Андрей Анатольевич Зализняк, М.Н. Шевелёва: Языки мира. Славянские языки. T. Восточнонославянские языки. Древненовгородский диалект. Academia, 2005. ISBN 5-87444-216-2. (ros.).
• К.В. Горшкова: Историческая диалектология русского языка. «Просвещение», 1972.
• Георгий Александрович Хабургаев: Языки мира. Славянские языки. T. Восточнонославянские языки. Древнерусский язык. Academia, 2005. ISBN 5-87444-216-2.
• В.Б. Крысько. Древний новгородско-псковский диалект на общеславянском фоне. „Вопросы языкознания”, s. 74–93, 1998. «Наука». 
• Е.А. Галинская: Историческая фонетика русского языка. Издательство Московского университета, «Наука», 2004. ISBN 5-211-04969-1.

• Gramoty na korze brzozowej