Zamek w Tarnopolu – Wikipedia, wolna encyklopedia

Zamek w Tarnopolu

Zamek w Tarnopolu
Państwo	Ukraina
Obwód	tarnopolski
Miejscowość	Tarnopol
Adres	ul. Zamkowa 12
Typ budynku	zamek
Styl architektoniczny	klasycystyczny
Ukończenie budowy	1544
Ważniejsze przebudowy	XIX wiek
Zniszczono	1944
Pierwszy właściciel	Jan Amor Tarnowski
Kolejni właściciele	Ostrogscy, Zamoyscy, Sobiescy, Maria Kazimiera Sobieska, Konstanty Sobieski i Jakub Sobieski, Potoccy, Korytowscy, Franciszek Korytowski, Jerzy Michał Turkułł
Położenie na mapie obwodu tarnopolskiego Zamek w Tarnopolu
Położenie na mapie Ukrainy Zamek w Tarnopolu
49°34′N 25°36′E/49,566667 25,600000
Multimedia w Wikimedia Commons

Zamek w Tarnopolu – zamek został wybudowany przez Jana Amora Tarnowskiego niedługo po 1540 roku^[1][2]. Zamek składał się z prostokątnego budynku mieszkalno-obronnego i czworoboku murów, bramy wjazdowej z mostem zwodzonym, baszty obronnej i fosy. Na początku XIX wieku dokonano przebudowy zamku na klasycystyczny pałac.

O warowni zbudowanej nad Seretem, dopływem Dniestru Fryzyjczyk Ulryk Werdum w Dzienniku podróży pisał: Zamek położony na północnym- zachodzie od miasta^[1] posiadał dość spore budynki postawione z kamienia w stylu włoskim. Wieże i wybudowane mury otaczały zamek od południowego zachodu, nawet od strony jeziora^[3].

Zamek polecił zbudować hetman Jan Amor Tarnowski na podstawie przywileju otrzymanego w 1540 roku od króla Zygmunta I Starego. Zamek miał blokować przechodzący na północ od miasta owiany złą sławą Czarny Szlak, z którego korzystali Tatarzy podczas najazdów na ziemie Rzeczypospolitej. Już jesienią 1544 roku budowany jeszcze zamek został najechany przez Tatarów, którzy zostali odparci przez włościan i poczty Bernarda Pretwicza, Jana Herburta, braci Aleksandra i Prokopa Sieniawskich oraz przybyłemu z odsieczą Janowi Tarnowskiemu^[4][5]. W dniu 15 marca 1548 Jan Amor Tarnowski otrzymał przywilej dający mu prawo do budowy tamy na rzece Seret, w wyniku czego powstało Jezioro Tarnopolskie, które ograniczało dostęp do miasta i zamku od strony zachodniej. Według innych opracowań budowę zamku rozpoczęto w 1554 r.^[6] Z przywileju króla Zygmunta Augusta z 1566 roku wynika, że obwarowania zostały wzmocnione przez syna hetmana, Jana Krzysztofa Tarnowskiego, kasztelana wojnickiego^[7]. Ponieważ Jan Krzysztof zmarł bezpotomnie, a Zofia, córka hetmana Jana Amora Tarnowskiego, wyszła za mąż za ks. Konstantego Wasylego Ostrogskiego^[1], zamek i miasto weszły w skład jego majątku, a po jego śmierci do majątku ich syna Aleksandra Ostrogskiego. W sierpniu 1589 znaczne siły tatarskie wkroczyły na Podole, zdobyły miasto i zamek, a następnie podzielili swoje siły, aby w oddzielnych czambułach niszczyć okoliczne ziemie^[8]. W 1620 r. zamek stał się własnością Zamoyskich, ponieważ Tomasz Zamoyski, kanclerz wielki koronny ożenił się z Katarzyną Ostrogską^[1]. W 1621 roku po wielkim zwycięstwie sił Rzeczypospolitej Obojga Narodów nad Turkami w bitwie pod Chocimiem, w drodze do Lwowa zamek w Tarnopolu odwiedził ze swoją świtą książę Władysław IV Waza, a przyjmował go z honorami Tomasz Zamoyski^[9].

W sierpniu 1649 roku zamek i miasto zostało spalone przez Kozaków Zaporoskich w czasie Powstania Chmielnickiego^[9]. Zamek obronił się w trakcie najazdu tatarskiego w 1667 roku. Udało się go zdobyć dopiero w 1675 roku wojskom tureckim dowodzonym przez Ibrahima Szyszmana Paszę, które następnie spaliły go podczas wycofywania się^[9]. Po okresie, gdy właścicielem miasta i zamku był Stanisław Koniecpolski, sporządzono w 1690 roku Inwentarz Miasta Tarnopola, z którego wynika, że miasto otaczał wał wzmocniony basztami Kuśnierską i Szewską oraz murowane od wschodu Brama Kamieniecka i od zachodu Brama Lwowska, natomiast sam zamek był oddzielony od miasta suchą fosą i wałem^[10]. Wjazd do zamku zrujnowanego przez okupację turecką zamku prowadził przez most na trzech filarach, przez most zwodzony i piętrową murowaną sklepioną bramę^[10]. Po lewej stronie od bramy istniała baszta ze strzelnicami. Po prawej stronie była baszta narożna z kamienia ciosanego. Główna kamienica zamkowa była zrujnowana^[10]. W 1690 roku na mocy wyroku Trybunału Koronnego w Lublinie właścicielką zamku i miasta została Maria Kazimiera d’Arquien, małżonka króla Polski Jana III Sobieskiego, która wniosła Tarnopol do rodziny Sobieskich po długim sporze z Koniecpolskimi^[10]. Przedstawiciele rodu Sobieskich – następni posiadacze – odbudowali obiekt, w którym zamieszkała Maria Kazimiera d’Arquien, a po niej królewscy synowie: Konstanty Sobieski i Jakub Ludwik Sobieski, który był dziedzicem Tarnopola po śmierci matki w 1716 roku^[1]. On to sprzedał w 1737 roku miasto ze zamkiem hetmanowi wielkiemu koronnemu Józefowi Potockiemu^[11], jednak według innych danych Potocki w 1742 odkupił Tarnopol od Michała Kazimierza Radziwiłła Rybeńki^[12], któremu Maria Karolina Sobieska, córka Jakuba Ludwika, zapisała cały swój majątek^[13].

Po I rozbiorze Polski Tarnopol od Potockich kupili Korytowscy herbu Mora^[1][14]. Na początku XIX wieku Franciszek Korytowski z Korytowa (1768 – 1832)^[15] przebudował zrujnowane zabudowania na klasycystyczny pałac, wznosząc go na dolnych partiach budynku Jana Amora Tarnowskiego^[16]. Z tego okresu pochodzi bryła dzisiejszego zamku. Podczas tej przebudowy wyburzono dawne mury obronne i bramę, a całość otoczono nowym murem. Dodatkowo po lewej stronie fasady z jego inicjatywy zbudowano kolejny budynek nazwany Nowym Zamkiem. Powstała też nowa brama z pylonami nawiązującymi do estetyki egipskiej zdobiona lwami oraz herbem Trzaska Zabielskich i herbem Mora Korytowskich. Po przebudowie w 1810 roku urządzano na zamku kasyno taneczne, gdzie urządzano przyjęcia i bale.

W 1843 roku ostatni prywatny właściciel zamku, Tadeusz Turkuł, sprzedał zamek gminie miejskiej, a następnie ulokowano tam koszary wojska austriackiego^[17]. Od tego czasu przez prawie 100 lat zamek był obiektem należącym do wojska. W 1865 roku wojsko austriackie w pobliżu pałacu zamkowego zbudowało nowe koszary dla 55 pułku piechoty i 13 Galicyjskiego Pułku Ułanów (budynki zniszczono w 1944 r.)^[9]. W 1873 i 1875 roku zamek został uszkodzony przez pożary, ale został odbudowany. W 1879 roku hrabia Wiktor Baworowski podarował Tarnopolowi swoją rodzinną bibliotekę (Biblioteka Baworowskich), której część miasto umieściło na zamku^[9].

W 1914 roku, w trakcie I wojny światowej, zamek został zajęty przez wojsko rosyjskie, które skoszarowało w nim żołnierzy^[1]. W dniu 21 lipca 1917 roku Rosjanie uciekając przed Niemcami podpalili zamek. W okresie II RP ruinę zamku objęło Wojsko Polskie, które od 1926 do 28 marca 1931 roku przeprowadziło odbudowę zamku^[18]. W zabudowaniach zamkowych mieściła się Szkoła Podchorążych Rezerwy 12 Dywizji Piechoty przy 54 Pułku Piechoty Strzelców Kresowych w Tarnopolu^[19], kino wojskowe „Mars”, a od 1936 roku Komitet Naukowy im. Baworowskich, a Nowym Zamku świetlica żołnierska prowadzona przez Polski Biały Krzyż^[20].

We wrześniu 1939 roku zamek zajęły wojska sowieckie. W kwietniu 1944 roku na zamku broniły się oddziały niemieckie, w wyniku czego doszło do poważnych zniszczeń, w konsekwencji których po wojnie rozebrano Nowy Zamek, bramę i mury okalające zespół zamkowy. Po zdobyciu zamku biblioteka została spalona przez Rosjan na ulicy^[9]. Zamek odbudowano w 1956 roku i umieszczono w nim Pałac Sportu oraz szkołę sportową specjalizującą się w zapasach. W miejscu Nowego Zamku powstał budynek, w którym mieści się obecnie hotel „Ternopil”^[21], a od strony stawu zbudowano pawilon z restauracją. W 2007 roku przeprowadzono badania archeologiczne na terenie zamku^[9].

Zamek przylega jednym bokiem do rozległego stawu. Głównym elementem zabudowy zamku była wieża mieszkalna na planie prostokąta (zachowana do dzisiaj w dolnych partiach obecnego pałacu z XIX wieku), którą przyrównuje się w jej pierwotnej postaci do wieży Zygmunta I Starego w Piotrowie Trybunalskim^[6]. Do wieży przylegał czworobok murów obronnych z murowaną jednopiętrową wieżę bramną, do której prowadził most zwodzony^[17]. Zamek od miasta oddzielony był suchą fosą i ziemnym wałem z palisadami^[1]. Według relacji zamek różnił się od innych zwykłych zamków odrębną strukturą, miał bowiem kształt warowni, którą Włosi nazywają >casaforte<.

Pierwotny budynek mieszkalny zachował się w dolnych partiach obecnie istniejącego klasycystycznego pałacu i stanowi jego wysuniętą do przodu część środkową. Od strony miasta budynek ma trzy kondygnacje i pięć od strony stawu (ze względu na spadek terenu), z czego dwie dolne są sklepionymi kazamatami z XVI wieku. W późniejszym okresie budynek Tarnowskich rozbudowano po bokach. Pod zamkiem miały się rozciągać długie, murowane lochy^[1]. Skromny wystrój elewacji korpusu głównego wzbogacają narożne pasy boni, ramowe oprawy okien z listwowymi naczółkami oraz trójkątne frontony^[22].

Zachowało się skrzydło mieszkalne wysokie na dwa piętra, położone od strony miasta i kazamaty widoczne od strony stawu^[23]. Po zniszczeniach z okresu I wojny światowej zamek objęły instytucje Wojska Polskiego, które przeprowadziły kompleksowy remont całego założenia. Po zniszczeniach II wojny światowej zamek został odbudowany w 1953 roku i mieścił w czasach ZSRR szkołę sportową. Od 2015 roku na zamku mieści się Muzeum Miasta Tarnopola.

W 2017 na terenie wokół zamku przeprowadzono badania wykopaliskowe odnajdując m.in. ścianę zachodnią zamku i fragment południowo-wschodni, artefakty pochodzące z wieków XIV–XX^[24]

• 
  Zamek około 1870 r. wg Napoleona Ordy
• 
  Lata 1924-1931
• 
  Zamek od strony stawu w 1919 r. po zniszczeniach wojennych. Po prawej stronie „Nowy zamek” z XIX w.
• 
  Lata 1926-1931
• 
  Zamek od strony stawu
• 
  Zamek od strony stawu
• 
  Zamek od strony miasta w 2006 r.
• 
  Zamek od strony miasta w 2017 r.

• Franciszek Ksawery Liske: Ulryk Werdum i dziennik podróży jego po Polsce w latach 1670–1672. Lwów: nakład Gazety Lwowskiej, 1876.

• Tarnopol, [w:] Słownik geograficzny Królestwa Polskiego, t. XII: Szlurpkiszki – Warłynka, Warszawa 1892, s. 187 .
• Zamek w Tarnopolu
• Archiwalne widoki zamku w bibliotece Polona