61 Pułk Artylerii Lekkiej (II RP) – Wikipedia, wolna encyklopedia

61 Pułk Artylerii Lekkiej
Historia
Państwo

 Polska

Sformowanie

1939

Rozformowanie

1939

Dowódcy
Pierwszy

płk Florian Grabczyński

Działania zbrojne
kampania wrześniowa
Organizacja
Rodzaj sił zbrojnych

wojska lądowe

Rodzaj wojsk

artyleria

Podległość

41 Dywizja Piechoty (rezerwowa)

61 Pułk Artylerii Lekkiej (61 pal) – oddział artylerii lekkiej Wojska Polskiego II RP. Pułk nie istniał w organizacji pokojowej wojska.

61 pal w kampanii wrześniowej

[edytuj | edytuj kod]

Mobilizacja

[edytuj | edytuj kod]

Został sformowany zgodnie z planem mobilizacyjnym „W”, w dniach 31 sierpnia - 6 września 1939 roku, I rzucie mobilizacji powszechnej z wyjątkiem 1 i 2 baterii, które z dwoma plutonami kolumny amunicyjnej zostały sformowane w dniach 24–25 sierpnia 1939 roku, w mobilizacji alarmowej, w grupie jednostek oznaczonych kolorem niebieskim.

Jednostkami mobilizującymi były:

Pułk był jednostką organiczną artylerii 41 Dywizji Piechoty (rezerwowej) i w jej składzie walczył w kampanii wrześniowej[2].

Formowany był początkowo w koszarach w Siedlcach lecz z uwagi na zagrożenie atakami lotniczymi przeniósł mobilizację do okolicznych miejscowości wokół Siedlec. Wystąpiły braki głównie radiostacji i map.

Obie baterie I dyonu, mobilizowane w alarmie, razem ze 115 pułkiem piechoty (bez III baonu) stanowiły obsadę Przedmościa „Różan”.

W czasie mobilizacji powszechnej została zmieniona organizacja pułku. Trzy baterie (6, 7 i 9) formowane w Siedlcach przez 9 pal zostały podporządkowane dowódcy 39 DP (rez.). W ich miejsce wszedł III dywizjon 51 pułku artylerii lekkiej formowany w Ostrowi Maz. przez 18 pułk artylerii lekkiej dla 39 DP (rez.)

Działania wojenne

[edytuj | edytuj kod]

II dywizjon armat 61 pal

[edytuj | edytuj kod]

Formowanie dywizjonu odbywało się od 31 sierpnia do 2 września 1939 roku w koszarach 9 pal w Siedlcach, a następnie poza koszarami w pobliskich wsiach. Wieczorem 4 września dywizjon osiągnął gotowość marszową. Dywizjon został zmobilizowany do 4 września 1939 roku. 5 września wyjechała z Siedlec transportem kolejowym 5 bateria z plutonem kolumny amunicyjnej, dojechała 6 września do Warszawy, a następnie cofnięta została do Małkini. W trakcie wyładunku została zbombardowana kilku kanonierów odniosło rany. Bateria 5/61 pal została dyslokowana do lasów na północny wschód od Małkini, gdzie oczekiwała na podejście macierzystej 41 DP rez. 6 września 4 bateria z dowództwem dywizjonu wyjechała z Siedlec do Wyszkowa, gdzie nocą 6/7 września wyładowała się z transportu i pomaszerowała w kierunku Ostrowi Mazowieckiej. Do maszerującej 41 DP rez. dołączyło dowództwo II/61 pal w nocy 8/9 września. 4 bateria pomaszerowała do rejonu Małkini gdzie 7 września połączyła się z 5 baterią. 9 września z uwagi na zbliżanie się oddziałów niemieckich do Małkini, obie baterie pomaszerowały wzdłuż Bugu na wschód. 10 września w rejonie Nura przeprawę przez bród na Bugu podjęła bateria 5/61 pal, ze względu na trudności w przeprawie, 4 bateria pomaszerowała dalej wzdłuż Bugu. Na wysokości Ciechanowca 11 września o świcie bateria 4/61 pal natknęła się na niemiecką kolumnę w marszu, podjęła walkę w jej wyniku została rozbita. Dowódca baterii kpt. Wieliczko-Wielicki został śmiertelnie ranny, nieliczni kanonierzy dołączyli do 5 baterii, a jeden działon wyprowadzony z pobojowiska dołączył do Suwalskiej Brygady Kawalerii. Maszerująca samotnie 5 bateria dotarła 15 września do rejonu na zachód od Brześcia nad Bugiem. W maszerującej z grupami rozbitków baterii nastąpił upadek dyscypliny i morale i nastąpiły liczne dezercje. Dopiero 27 września 5/61 pal dołączyła do Grupy „Kowel“ płk dypl. Adama Koca. Przydzielona do Grupy płk. Filipkowskiego 28 września maszerowała przez Godziszów na Janów Lubelski. 29 września wspierała ogniem artyleryjskim piechotę grupy w walce z niemiecką 27. DP w Janowie, wydatnie przyczyniła się w zdobyciu bronionego budynku więzienia. Po walkach skierowała się do lasów w rejonie Domostawa-Momoty. Decyzją dowództwa grupy skapitulowano przed wojskami sowieckimi, przed kapitulacją udało się zbiec dowódcy por. Gajewskiemu.

Dowództwo dywizjonu prowadziło działania w ramach 61 pal 41 DP rez., w końcowym okresie walk mjr Smyczyński dowodził resztkami 61 pal. Dowództwo II/61 pal dostało się do niemieckiej niewoli 27 września w rejonie Górecka Kościelnego[3]. Z uwagi na zbombardowanie torów w rejonie Siedlec 6 bateria armat nie wyjechała w ślad za swoim dywizjonem. W ramach wymiany dywizjonów pomiędzy 61 i 51 pal dywizji 41 i 39, wraz z III/61 pal został odkomenderowany 11 września do 51 pułku artylerii lekkiej. W trakcie walk w obronę linii Wisły w nocy 13/14 września 6 bateria została rozdzielona: jeden pluton skierowany został do miejscowości Łysobyki, a drugi do Baranowa. Oba plutony osłaniały wycofanie się polskich oddziałów z rejonu Puław, 14 września prowadziły ostrzał niemieckich patroli. Nocą 14/15 września bateria wraz z III/61 pal wycofała się wraz z 39 DP rez. w kierunku Lublina. Dotarła nad ranem do lasów Kozłowieckich. W kolejnych nocnych marszach przez Milejów, Pawłów, Rejowiec, Krupe, Siennice do wsi Łapy koło Krasnegostawu. 19 września 6 bateria wspierała ogniem piechotę 39 DP rez. w walkach pod Krasnymstawem. 21 września wraz z 29 BP walczyła z oddziałami niemieckiego VII Korpusu Armijnego powstrzymując jego natarcie w rejonie folwarku Horyszów, tu ranny został jej dowódca ppor. S. Walczak. Wieczorem 6 bateria armat została przydzielona do I dywizjonu armat 51 pal. W nocy zajęła stanowiska ogniowe w rejonie Cześniki-kolonia Bożydar wspierając od godz.10.30 22 września natarcie piechoty 39 DP rez. na Łabunie i Wólkę Łabuńską. O godz. 16.00 niemiecki VII KA przy bardzo silnym wsparciu artylerii wykonał natarcie na 39 DP rez. Pod silnym ostrzałem znalazły się stanowiska baterii 6/61 pal utracono 2 działony i trafiony jaszcz, wielu żołnierzy poległo i zostało rannych, wśród nich po raz drugi ppor. Walczak. Dowództwo objął ppor. rez. Schabiński. Zmieniono stanowiska ogniowe, obsługi uzupełniono z taborów i ponownie bateria włączyła się do walki. Bateria w miarę posiadanej amunicji toczyła walki 25 września z niemiecką 8 DP pod Krasnobrodem. 26 września zaprzestała walk w rejonie Szopowe, z uwagi na kapitulację wojsk Frontu Północnego[4].

III dywizjon haubic 61 pal

[edytuj | edytuj kod]

Formowanie dywizjonu odbywało się od 31 sierpnia do 2 września 1939 roku w koszarach 9 pal w Siedlcach, a następnie poza koszarami w pobliskich wsiach. Wieczorem 5 września dywizjon osiągnął gotowość marszową. W trakcie mobilizacji do etatu zabrakło radiostacji. 4 września dowódca Grupy Operacyjnej „Wyszków“ zwrócił się do sztabu NW z propozycją wymiany trzecich dywizjonów haubic pomiędzy 41 i 39 DP rez. z uwagi na bliskość formowania. 6 września wymieniono dywizjony pomiędzy pułkami artylerii: III/51 pal i III/61 pal[5]. Jako pierwsze zostało załadowane do transportu dowództwo III/61 pal i 8 bateria haubic. Wkrótce naloty lotnictwa niemieckiego zniszczyły tory wokół Siedlec uniemożliwiając dalszy transport dywizjonu.

Realizując zgodę sztabu NW zaimprowizowano dowództwo III dywizjonu, objął go kpt. S. Wilkosz i 7 września podjęto marsz przez Łuków do Dęblina. W trakcie marszy odbywanych nocą, 11 września baterie 7 i 9 haubic i 6 bateria armat dotarły do oddziałów 39 DP rez. 7 bateria została skierowana do obsadzającego odcinek „Dęblin“ 95 pp. 9 bateria pozostała w rejonie Firleja w dyspozycji zbierającej się tam Wileńskiej Brygady Kawalerii. Wieczorem 14 września dywizjon III/61 pal bez 9 baterii wyruszył w kierunku Lublina maszerując wraz 95 pp, zatrzymując się 15 września w lasach Kozłowieckich. Natomiast 9 bateria przemieściła się do lasów pod Świdnikiem wraz z Wileńską BK. Baterie 7 i 6 następnej nocy dotarły wraz z 94 pp do lasów w pobliżu Milejowa, a 9 bateria poprzez Piaski Luterskie i Pawłów wraz z kawalerią doszła w rejon Krasnego. 17 września bateria 9 dotarła do Wólki Kańskiej z resztkami Wileńskiej BK, a baterie 6 i 7 do lasów na północ od Pawłowa. Nocą 18/19 września poprzez Rejowiec osiągnięto lasy koło miejscowości Łapy w pobliżu Krasnegostawu. W nocnym marszu 19/20 września wraz z 94 pp III dywizjon już składzie 7 i 9 baterii haubic dotarł do lasów w rejonie Wisłowca. Stąd popołudniem 20 września dywizjon odmaszerował do Horyszowa Polskiego i został przydzielony jako wsparcie dla XXIX Brygady Piechoty. 21 września ze stanowisk ogniowych w lesie koło folwarku Horyszów ok. godz. południowych ogniem dywizjonu i wspieranej piechoty odparto natarcie niemieckiego VII KA od strony Zamościa. Nocą III dywizjon wraz z XXIX BP przegrupował się do lasów na północ od Barchaczowa. 23 września ze stanowisk ogniowych pod Barchaczowem obie baterie haubic wspierały ciężkie walki XXIX BP z niemiecką 27. DP. W trakcie tych walk utrzymano pozycje obronne, ale baterie 7 i 9 zostały zniszczone. Resztki ich w nocy 23/24 września odskoczyły do lasu w rejonie majątku Łabunie, jako oddział pieszy wzięły jeszcze udział w walkach w pobliżu Krasnobrodu w dniu 25 września z oddziałami niemieckiej 8. DP. Po nieudanej próbie przebicia się skapitulowały wraz oddziałami Frontu Północnego, w dniu 26 września w rejonie miejscowości Szopowe[4].

7 września 8 bateria haubic z dowództwem dywizjonu wyładowane zostały w Rembertowie przemaszerowała do lasu Pustelnik koło Zielonki została przydzielona do Armii „Modlin“. Nocą 8/9 września pomaszerowała nad Bug z przydziałem do Mazowieckiej Brygady Kawalerii, broniącej linii Bugu. 9 września została przydzielona jako bezpośrednie wsparcie 3 batalionu strzelców. 11 września bateria 8/61 pal w lasach na wschód od Tłuszcza od godz.14 do 18 stoczyła walkę z niemieckim oddziałem pancerno-motorowym wspierając oddziały Mazowieckiej BK. Nocą 11/12 września podjęła marsz z 7 pułkiem ułanów w kierunku Broszków-Trzemuszka. Wobec zmęczenia koni bateria została włączona do kolumny marszowej płk. Więckowskiego. 12 września bateria wspierała natarcie oddziału płk. Więckowskiego na Leśnogórę, a następnie na wieś Stawiska, w trakcie walki niemiecki kontratak broni pancernej zmusił oddziały Mazowieckiej BK do odwrotu. 7 puł. wraz z 8 baterią odskoczył do wsi Wiśniowa. 8/61 pal z uwagi na znaczne wyczerpanie koni nie była zdolna do marszu. 13 września pozostawiona przez 7 puł. bez osłony, po wypoczynku koni samotnie pomaszerowała w kierunku wschodnim. 15 września dołączyła do zgrupowania saperów kolejowych w rejonie stacji kolejowej Mrozy. Tego dnia haubice baterii wsparły kontratak saperów w rejonie miejscowości Skrudy. 16 września wspierała walki obronne saperów w rejonie Sosnowe i Ryczyca. O świcie 17 września wsparła atak saperów na Mrozy. W południe bateria 8/61 pal uczestniczyła w odparciu niemieckiego natarcia na Grodziszcze. 18 września 8 bateria haubic skutecznie ostrzeliwała niemieckie samochody pancerne i piechotę w rejonie wsi Skrudy. 19 września bateria toczyła pojedynki artyleryjskie z artylerią niemiecką i uczestniczyła w odpieraniu ataków niemieckich na Grodziszcze. 20 września bateria 8/61 pal toczyła dalsze walki w rejonie Grodziszcza, pozostały w jaszczach jedynie 42 naboje, a stan baterii spadł do ok. 60 żołnierzy. Z uwagi na zmianę rejonu obrony przez zgrupowanie, bateria maszerowała nocą 20/21 września w środku kolumny marszowej zgrupowania płk Więckowskiego, osiągnięto rano lasy Dobrzanieckie. Następnej nocy lasy nadleśnictwa Jagodno, a kolejnej nocy rejon Fiukówki. 24 września uzupełniono amunicję ze znalezionych 4 wozów z amunicją do haubic. 25/26 września osiągnięto Malanówkę, a następnej lasy nadleśnictwa Izdebno. 30 września ze względu na sytuację, rozwiązano zgrupowanie, obsługi uszkodziły haubice i zakopały amunicję bateria 8/61 pal została rozwiązana[6].

Planowana organizacja wojenna i obsada personalna pułku

[edytuj | edytuj kod]
Planowana organizacja wojenna i obsada personalna pułku
Stanowisko etatowe Stopień, imię i nazwisko Uwagi
Dowództwo
dowódca pułku płk Florian Grabczyński
adiutant por. rez. Stefan Marian Sosnowski
oficer zwiadowczy por. Jan Doboszyński
I dywizjon armat 75 mm
dowódca dywizjonu mjr Zdzisław Wilanowicz † 1940 Charków[7]
dowódca 1 baterii armat kpt. Tadeusz Bonawentura Kuczyński † 1940 Charków[8]
dowódca 2 baterii armat kpt. Stanisław Jastrzębski † 10 IX 1939 Grygorów
dowódca 3 baterii armat por. Antoni Dąbrowski
II dywizjon armat 75 mm
dowódca dywizjonu mjr Tadeusz Smyczyński
dowódca 4 baterii armat kpt. Michał Wieliczko- Wielicki
dowódca 5 baterii armat por. Kazimierz Gajewski[9]
oficer ogniowy por. rez. Kazimierz Kobus
dowódca 6 baterii armat ppor. Stanisław Walczak[a][10]
oficer zwiadowczy ppor. rez. Kazimierz Schabiński od 22 IX 1939 dowódca baterii
III dywizjon haubic 100 mm
dowódca dywizjonu mjr Tadeusz Wirth
dowódca 7 baterii haubic kpt. Stanisław Marcin Wilkosz † 1940 Charków[11]
dowódca 8 baterii haubic por. Ludwik Kotlarz
dowódca 9 baterii haubic por. Stanisław Mazurek
III dywizjon[b] haubic 100 mm (przydzielony z 51 pal)
dowódca dywizjonu mjr Józef Lis
dowódca 7 baterii haubic kpt. Kazimierz Nowacki
dowódca 8 baterii haubic por. rez. Stanisław Załęski
dowódca 9 baterii haubic por. Stanisław Klepacki
  1. W/g Piotra Zarzyckiego ZHWPPw KW z. 68 9 pal str. 43 i dalej stopień Stanisława Walczaka, to ppor. rez.
  2. Wkrótce po sformowaniu nastąpiła wymiana trzecich dywizjonów 51 i 61 pal. Mianowicie, III/51 pal, sformowany w Ostrowi Mazowieckiej dla 39 DPRez w składzie trzech baterii haubic kalibru 100 mm, pod dowództwem mjr. Józefa Lisa przydzielono do 41 DPRez. W zamian III/61 pal, sformowany w Siedlcach dla 41 DPRez w składzie trzech baterii haubic kalibru 100 mm, dowodzony przez mjr. Tadeusza Wirtha, przydzielono do 39 DPRez, przy czym bez 7 baterii, którą zastąpiono 6 baterią. Zob. Karol Lucjan Galster, Księga pamiątkowa artylerii polskiej 1914–1939, Londyn 1975, s. 310.

Przypisy

[edytuj | edytuj kod]

Bibliografia

[edytuj | edytuj kod]
  • Jerzy Ciesielski, Zuzanna Gajowniczek, Grażyna Przytulska, Wanda Krystyna Roman, Zdzisław Sawicki, Robert Szczerkowski, Wanda Szumińska: Charków. Księga Cmentarna Polskiego Cmentarza Wojennego. Jędrzej Tucholski (red.). Warszawa: Oficyna Wydawnicza RYTM, 2003. ISBN 83-916663-5-2.
  • Ludwik Głowacki, Działania wojenne na Lubelszczyźnie w roku 1939, Wydawnictwo Lubelskie, wyd. II, Warszawa 1986, ISBN 83-222-0377-2.
  • Roman Łoś, Artyleria polska 1914-1939, Warszawa: Wydawnictwo Bellona, 1991, ISBN 83-11-07772-X, OCLC 830057069.
  • Tadeusz Jurga, Krótki informator historyczny o Wojsku Polskim w latach II wojny światowej, tom 7, Regularne jednostki Wojska Polskiego w 1939. Organizacja, działania bojowe, uzbrojenie, metryki związków operacyjnych, dywizji i brygad, Wydawnictwo Ministerstwa Obrony Narodowej, Warszawa 1975.
  • Tadeusz Łuniewski. 41 Dywizja Piechoty Rezerwowa we wrześniu 1939 roku. „Przegląd Historyczno-Wojskowy”. 4 (254), 2015. Warszawa: Wojskowe Centrum Edukacji Obywatelskiej. ISSN 1640-6281. 
  • Piotr Zarzycki: 9 pułk artylerii lekkiej. Zarys historii wojennej pułków polskich w kampanii wrześniowej. Zeszyt 68. Pruszków: Oficyna Wydawnicza Ajaks, 1996. ISBN 83-87103-00-4.
  • Ryszard Rybka, Kamil Stepan: Najlepsza broń. Plan mobilizacyjny „W” i jego ewolucja. Warszawa: Oficyna Wydawnicza „Adiutor”, 2010. ISBN 978-83-86100-83-5.
  • Ryszard Rybka, Kamil Stepan: Awanse oficerskie w Wojsku Polskim 1935-1939 wydanie II poszerzone. Warszawa: Wydawnictwo Tetragon, 2021. ISBN 978-83-66687-09-7.