Spółgłoska szczelinowa wargowo-zębowa bezdźwięczna – Wikipedia, wolna encyklopedia

Spółgłoska szczelinowa wargowo-zębowa bezdźwięczna
Numer IPA	128
	f
Jednostka znakowa	f
Unikod	U+0066
UTF-8 (hex)	66
	Inne systemy
X-SAMPA	f
Kirshenbaum	f
IPA Braille↗	⠋
	Przykład
	informacje • pomoc
Obraz znaku
	Ta strona zawiera symbole fonetyczne MAF. Bez właściwego wsparcia renderowania wyświetlane mogą być puste prostokąty lub inne symbole zamiast znaków Unikodu.

Spółgłoska szczelinowa wargowo-zębowa bezdźwięczna – rodzaj dźwięku spółgłoskowego występujący w językach naturalnych. W międzynarodowej transkrypcji fonetycznej IPA oznaczana symbolem: [f]. Głoska ta była obca językowi prasłowiańskiemu, a w języku polskim znalazła się dzięki zapożyczeniom z języków germańskich i łaciny. W najstarszych zapożyczeniach zastępowana przez [p] lub [b], np. niem. Farbe → pol. barwa^[1].

Artykulacja

Opis

W czasie artykulacji podstawowego wariantu [f]:

modulowany jest prąd powietrza wydychanego z płuc, czyli artykulacja tej spółgłoski wymaga inicjacji płucnej i egresji;
tylna część podniebienia miękkiego na skutek działania mięśni zamyka dostęp do jamy nosowej, prąd powietrza uchodzi przez jamę ustną,
prąd powietrza w jamie ustnej przepływa ponad całym językiem lub też co najmniej powietrze uchodzi wzdłuż środkowej linii języka,
dolna warga kontaktuje się z górnymi siekaczami, tworząc małą szczelinę. Szczelina ta jest na tyle wąska, że masy powietrza wydychanego z płuc tworzą charakterystyczny szum;
wiązadła głosowe nie drgają, spółgłoska ta jest bezdźwięczna^[1].

Warianty

Spółgłoska ta może podlegać drobnym zmianom na skutek zmian w artykulacji, np.:

wzniesienie środkowej części grzbietu języka w stronę podniebienia twardego powoduje artykulację spółgłoski zmiękczonej (spalatalizowanej): [f ʲ]
wzniesienie tylnej części grzbietu języka w kierunku podniebienia tylnego powoduje artykulację spółgłoski welaryzowanej: [f ˠ]
zaokrąglenie warg powoduje artykulację spółgłoski labializowanej[f ʷ]^[1]

Występowanie

Przykłady w wybranych językach:

Język		Słowo	IPA	Znaczenie	Uwagi
arabski	Modern Standard Arabic^[2]	ظرف	[ð ˤ ɑ r f ]	'powłoka'
kataloński^[3]		fase	[ˈ f a z ə ]	'faza'
angielski	Wszystkie dialekty	fill	[f ɪ ɫ ]	'wypełnić'	Zobacz: Fonologia i fonetyka języka angielskiego.
	Cockney^[4]	think	[f ɪ ŋ k ]	'myśleć'	Inny sposób wymowy głoski θ^[5]^[6].
	Różne gwary miejskie w Wielkiej Brytanii^[7]
	Odmiana stosowana w Nowej Zelandii^[8]^[9]
	Odmiana stosowana w Południowej Afryce^[10]				Szczególnie na końcu wyrazu.
francuski^[11]		fabuleuse	[f ä b y ˈ l ø ː z̪]	'świetny'	Zobacz też: Wymowa i transkrypcja języka francuskiego.
ormiański	Dialekt wschodni^[12]	ֆուտբոլ	[f u t̪b o l ]	'piłka nożna'
polski^[1]^[13]		futro	[ˈ f u t̪r ɔ ]	-	Zobacz też: Fonetyka języka polskiego.
portugalski^[14]		fogo	[ˈ f o ɡ ʊ ]	'ogień'
rumuński^[15]		foc	[f o̞k ]	'ogień'
rosyjski^[16]		орфография	[ɐ r f ɐ ˈ ɡ r a f ʲ ɪ j ə ]	'ortografia'
hiszpański^[17]		fantasma	[f ã̠n̪ˈ t̪a̠z m a̠]	'duch'
ukraiński^[18]		Фастів	[ˈ f ɑ s ʲ t ʲ i w ]	'Fastów' (miasto)
wietnamski^[19]		pháo	[f a ː w ˧ˀ˥]	'petarda'
zapotecki^[20]		cafe	[k a f ɘ ]	'kawa'	Głównie w zapożyczeniach z języka hiszpańskiego.

Przypisy

↑ ^a ^b ^c ^d Magdalena Derwojedowa: Zamiast korepetycji Język polski Kompendium. Świat książki, 2005. ISBN 83-7391-251-7.
↑ Robin Thelwall. Illustrations of the IPA: Arabic. „Journal of the International Phonetic Association”. 20 (2), s. 37–41, 1990. DOI: 10.1017/S0025100300004266. (ang.).
↑ Joan F. Carbonell, Joaquim Llisterri. Catalan. „Journal of the International Phonetic Association”. 22 (1–2), s. 53–56, 1992. DOI: 10.1017/S0025100300004618. (ang.).
↑ John C.J.C. Wells John C.J.C., Accents of English, t. 2: The British Isles, Cambridge University Press, 1982 (ang.).
↑ LynnL. Clark LynnL., GraemeG. Trousdale GraemeG., Advances in Cognitive Linguistics, Walter de Gruyter, 2010 (ang.).
↑ UlrikeU. Altendorf UlrikeU., DominicD. Watt DominicD., A handbook of varieties of English, t. 1: Phonology, Mouton de Gruyter, 2004, s. 181–196 (ang.).
↑ David Britain. Innovation diffusion: "Estuary English" and local dialect differentiation: The survival of Fenland Englishes. „Linguistics”. 43 (5), s. 995-1022, 2005. (ang.).
↑ Elizabeth Wood. TH-fronting: The substitution of f/v for θ/ð in New Zealand English. „New Zealand English Journal”. 17, s. 50-56, 2003. (ang.).
↑ ElizabethE. Gordon ElizabethE., MargaretM. Maclagan MargaretM., Varieties of English, t. 3: The Pacific and Australasia, Walter de Gruyter, 2008, s. 64-76 (ang.).
↑ SeanS. Bowerman SeanS., A handbook of varieties of English, t. 1: Phonology, Mouton de Gruyter, 2004, s. 931–942 (ang.).
↑ Cecile Fougeron, Caroline L Smith. Illustrations of the IPA:French. „Journal of the International Phonetic Association”. 23 (2), s. 73–76, 1993. DOI: 10.1017/S0025100300004874. (ang.).
↑ JasmineJ. Dum-Tragut JasmineJ., Armenian: Modern Eastern Armenian, John Benjamins Publishing Company, 2009 (ang.).
↑ Wiktor Jassem. Polish. „Journal of the International Phonetic Association”. 33 (1), s. 103–107, 2003. DOI: 10.1017/S0025100303001191. (ang.).
↑ Madalena Cruz-Ferreira. European Portuguese. „Journal of the International Phonetic Association”. 25 (2), s. 90–94, 1995. DOI: 10.1017/S0025100300005223. (ang.).
↑ dexonline.ro (rum.) [dostęp: 22.08.2018]
↑ Jaye Padgett. Contrast and Post-Velar Fronting in Russian. „Natural Language & Linguistic Theory”. 21 (1), s. 39–87, 2003. DOI: 10.1023/A:1021879906505. (ang.).
↑ Eugenio Martínez-Celdrán, Ana Ma. Fernández-Planas, Josefina Carrera-Sabaté. Castilian Spanish. „Journal of the International Phonetic Association”. 33 (2), s. 255–259, 2003. DOI: 10.1017/S0025100303001373. (ang.).
↑ AndriiA. Danyenko AndriiA., SerhiiS. Vakulenko SerhiiS., Ukrainian, Lincom Europa, 1995 (ang.).
↑ Laurence Thompson. Saigon phonemics. „Language”. 35 (3), s. 454–476, 1959. DOI: 10.2307/411232. (ang.).
↑ Elizabeth Merrill. Tilquiapan Zapotec. „Journal of the International Phonetic Association”. 38 (1), s. 107–114, 2008. DOI: 10.1017/S0025100308003344. (ang.).

[derwojedowa-1] Magdalena Derwojedowa: Zamiast korepetycji Język polski Kompendium. Świat książki, 2005. ISBN 83-7391-251-7.

[2] Robin Thelwall. Illustrations of the IPA: Arabic. „Journal of the International Phonetic Association”. 20 (2), s. 37–41, 1990. DOI: 10.1017/S0025100300004266. (ang.).

[3] Joan F. Carbonell, Joaquim Llisterri. Catalan. „Journal of the International Phonetic Association”. 22 (1–2), s. 53–56, 1992. DOI: 10.1017/S0025100300004618. (ang.).

[4] John C.J.C. Wells John C.J.C., Accents of English, t. 2: The British Isles, Cambridge University Press, 1982 (ang.).

[5] LynnL. Clark LynnL., GraemeG. Trousdale GraemeG., Advances in Cognitive Linguistics, Walter de Gruyter, 2010 (ang.).

[6] UlrikeU. Altendorf UlrikeU., DominicD. Watt DominicD., A handbook of varieties of English, t. 1: Phonology, Mouton de Gruyter, 2004, s. 181–196 (ang.).

[7] David Britain. Innovation diffusion: "Estuary English" and local dialect differentiation: The survival of Fenland Englishes. „Linguistics”. 43 (5), s. 995-1022, 2005. (ang.).

[8] Elizabeth Wood. TH-fronting: The substitution of f/v for θ/ð in New Zealand English. „New Zealand English Journal”. 17, s. 50-56, 2003. (ang.).

[9] ElizabethE. Gordon ElizabethE., MargaretM. Maclagan MargaretM., Varieties of English, t. 3: The Pacific and Australasia, Walter de Gruyter, 2008, s. 64-76 (ang.).

[10] SeanS. Bowerman SeanS., A handbook of varieties of English, t. 1: Phonology, Mouton de Gruyter, 2004, s. 931–942 (ang.).

[11] Cecile Fougeron, Caroline L Smith. Illustrations of the IPA:French. „Journal of the International Phonetic Association”. 23 (2), s. 73–76, 1993. DOI: 10.1017/S0025100300004874. (ang.).

[12] JasmineJ. Dum-Tragut JasmineJ., Armenian: Modern Eastern Armenian, John Benjamins Publishing Company, 2009 (ang.).

[13] Wiktor Jassem. Polish. „Journal of the International Phonetic Association”. 33 (1), s. 103–107, 2003. DOI: 10.1017/S0025100303001191. (ang.).

[14] Madalena Cruz-Ferreira. European Portuguese. „Journal of the International Phonetic Association”. 25 (2), s. 90–94, 1995. DOI: 10.1017/S0025100300005223. (ang.).

[15] xonline.ro (rum.) [dostęp: 22.08.2018]

[16] Jaye Padgett. Contrast and Post-Velar Fronting in Russian. „Natural Language & Linguistic Theory”. 21 (1), s. 39–87, 2003. DOI: 10.1023/A:1021879906505. (ang.).

[17] Eugenio Martínez-Celdrán, Ana Ma. Fernández-Planas, Josefina Carrera-Sabaté. Castilian Spanish. „Journal of the International Phonetic Association”. 33 (2), s. 255–259, 2003. DOI: 10.1017/S0025100303001373. (ang.).

[18] AndriiA. Danyenko AndriiA., SerhiiS. Vakulenko SerhiiS., Ukrainian, Lincom Europa, 1995 (ang.).

[19] Laurence Thompson. Saigon phonemics. „Language”. 35 (3), s. 454–476, 1959. DOI: 10.2307/411232. (ang.).

[20] Elizabeth Merrill. Tilquiapan Zapotec. „Journal of the International Phonetic Association”. 38 (1), s. 107–114, 2008. DOI: 10.1017/S0025100308003344. (ang.).

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]

[8]

[9]

[10]

[11]

[12]

[13]

[14]

[15]

[16]

[17]

[18]

[19]

[20]

	wargowe					przedniojęzykowe									tylnojęzykowe						laryngalne
	dwuwar- gowe		wargowo- zębowe		językowo- wargowe		zębo- we		przednio- językowo- dziąsłowe		zadziąs- łowe		z retroflek- sją		podnie- bienne		miękko- podnie- bienne		języcz- kowe		gardłowe / nagłośniowe		krtaniowe
nosowe	m̥	m		ɱ		n̼			n̥	n			ɳ̊	ɳ	ɲ̊	ɲ	ŋ̊	ŋ		ɴ
zwarte	p	b	p̪	b̪	t̼	d̼			t	d			ʈ	ɖ	c	ɟ	k	ɡ	q	ɢ	ʡ		ʔ
syczące zwarto-szczelinowe									ts	dz	t̠ʃ	d̠ʒ	ʈʂ	ɖʐ	t̠ɕ	d̠ʑ
niesyczące zwarto-szczelinowe	pɸ	bβ	p̪f	b̪v			t̪θ	d̪ð	tɹ̝̊	dɹ̝	t̠ɹ̠̊˔	d̠ɹ̠˔			cç	ɟʝ	kx	ɡɣ	qχ			ʡʢ	ʔh
syczące szczelinowe									s	z	ʃ	ʒ	ʂ	ʐ	ɕ	ʑ
niesyczące szczelinowe	ɸ	β	f	v	θ̼	ð̼	θ	ð	θ̠	ð̠	ɹ̠̊˔	ɹ̠˔		ɻ˔	ç	ʝ	x	ɣ	χ	ʁ	ħ	ʕ	h	ɦ
półotwarte			ʋ̥	ʋ					ɹ̥	ɹ			ɻ̊	ɻ	j̊	j	ɰ̊	ɰ						ʔ̞
uderzeniowe		ⱱ̟		ⱱ		ɾ̼			ɾ̥	ɾ			ɽ̊	ɽ						ɢ̆		ʡ̆
drżące	ʙ̥	ʙ							r̥	r									ʀ̥	ʀ	ʜ	ʢ
boczne zwarto-szczelinowe									tɬ	dɮ			ʈɭ̊˔		cʎ̝̊		kʟ̝̊	ɡʟ̝
boczne szczelinowe									ɬ	ɮ			ɭ̊˔	ɭ˔	ʎ̝̊	ʎ̝	ʟ̝̊	ʟ̝
boczne półotwarte									l̥	l			ɭ̊	ɭ	ʎ̥	ʎ	ʟ̥	ʟ		ʟ̠
boczne uderzeniowe										ɺ				ɭ̆		ʎ̆		ʟ̆

		dwuwar- gowe		wargowo- zębowe	zębowe		przednio- językowo- dziąsłowe		zadziąs- łowe	z retroflek- sją		podnie- bienne		miękko- podnie- bienne		języcz- kowe		gardło- we
ejektywne	zwarte	pʼ					tʼ			ʈʼ		cʼ		kʼ		qʼ		ʡʼ
	zwarto- szczelinowe				t̪θʼ		tsʼ		t̠ʃʼ	ʈʂʼ				kxʼ		qχʼ
	szczelinowe	ɸʼ		fʼ	θʼ		sʼ		ʃʼ	ʂʼ		ɕʼ		xʼ		χʼ
	boczne zwarto- szczelinowe						tɬʼ					cʎ̝̊ʼ		kʟ̝̊ʼ
	boczne szczelinowe						ɬʼ
mlaski	nieprzydechowe/ dźwięczne	ʘ	ʘ̬		ǀ	ǀ̬	ǃ	ǃ̬		ǃ˞	ǃ̬˞	ǂ	ǂ̬						◌ˀ
	nosowe		ʘ̃			ǀ̃		ǃ̃			ǃ̃˞		ǂ̃							◌̃ˀ
	boczne						ǁ	ǁ̬
	boczne nosowe							ǁ̃
iniektywne		ɓ̥	ɓ				ɗ̥	ɗ		ᶑ̥	ᶑ	ʄ̊	ʄ	ɠ̊	ɠ	ʛ̥	ʛ