Polski system orderowo-odznaczeniowy – Wikipedia, wolna encyklopedia

Order Orła Białego
Order Virtuti Militari I klasy
Order Odrodzenia Polski I klasy
Order Krzyża Wojskowego I, II i III klasy
Order Krzyża Niepodległości I i II klasy
Order Zasługi Rzeczypospolitej Polskiej I klasy
Polskie odznaczenia wojskowe

Polski system orderowo-odznaczeniowy – zhierarchizowany sposób nagradzania poprzez odznaczanie osób zasłużonych dla państwa polskiego, wyraz uhonorowania ich zasług zawodowych lub indywidualnego męstwa[1]. Starszeństwo (hierarchia ważności, niekiedy określana również słowem precedencja[2]) polskich orderów i odznaczeń państwowych jest regulowane przepisami prawa rangi ustawowej[3].

Ordery i odznaczenia stanowią najwyższe wyróżnienie zasług cywilnych i wojskowych, w czasie pokoju lub wojny, dla chwały i rozwoju Rzeczypospolitej Polskiej[4]

Charakterystyka

[edytuj | edytuj kod]

Art. 138 Konstytucji RP stanowi, że Prezydent Rzeczypospolitej Polskiej nadaje ordery i odznaczenia[5], co jest równoznaczne z prowadzeniem wyłącznie przez niego polityki orderowej w imieniu Polski.

Możliwe są dwa tryby nadawania:

  1. urzędowy, gdy inicjatorem jest Prezydent Rzeczypospolitej Polskiej,
  2. wnioskowy, gdy inicjatorem jest organ umocowany ustawowo (premier, minister, kierownik urzędu centralnego, wojewoda)[3].

Do ustawowego organu mogą z inicjatywą zgłosić się podległe im jednostki, organy samorządowe, organizacje społeczne i zawodowe, co nakłada na organ wyższy konieczność ich weryfikacji pod względem formalnym i merytorycznym oraz powiadomienie wnioskodawcy, jeśli wniosek został odrzucony[3].

Podobnie wyglądają tryby odbierania:

  1. urzędowy, gdy inicjatorem jest Prezydent RP,
  2. wnioskowy, gdy inicjatorem jest organ umocowany ustawowo (kapituły orderów, a także premier, minister, kierownik urzędu centralnego oraz wojewoda)[4].

Zgodnie z art. 5 ustawy z 16 października 1992 r. o orderach i odznaczeniach do Prezydenta należy wydawanie zezwoleń na przyjmowanie przez obywatela polskiego orderu, odznaczenia lub innego zaszczytnego wyróżnienia nadanego przez najwyższe władze państwa obcego[6].

W Polsce obecnie nadawanych jest pięć orderów (cztery z nich posiadają swoje kapituły), jedenaście odznaczeń cywilnych (sześć w formie krzyża i pięć medali) i trzynaście odznaczeń wojskowych (siedem w formie krzyża i sześć w postaci gwiazd o charakterze pamiątkowym). Przyznawanie jednego orderu wojennego (Virtuti Militari) i dwóch odznaczeń wojennych (Krzyż Walecznych oraz Krzyż Zasługi z Mieczami) zostało wstrzymane, gdyż mogą być przyznawane wyłącznie w czasie prowadzonej przez Polskę wojny i do pięciu lat po jej ukończeniu[4].

Zbiorowościom może zostać nadany jedynie Krzyż Kawalerski Orderu Krzyża Wojskowego i Krzyż Wojskowy, które mogą otrzymać formacje walczące. W okresie prowadzenia wojny (a później w ciągu 5 lat od jej zakończenia) istnieje również możliwość odznaczania formacji walczących i miejscowości Krzyżem Srebrnym Orderu Wojennego Virtuti Militari i Krzyżem Walecznych. Wszystkie ordery i odznaczenia mogą być przyznane jedynie w wyjątkowych przypadkach pośmiertnie, wyłącznie w uznaniu szczególnych i godnych upamiętnienia zasług dla Rzeczypospolitej Polskiej. Cudzoziemcy mogą je otrzymać za zasługi dla RP lub jej obywateli lub stosownie do zwyczajów międzynarodowych[4] (wymaga zgody głowy państwa zagranicznego, uzyskiwanej za pośrednictwem protokołu dyplomatycznego[2]).

Kolejność noszenia orderów i odznaczeń w okresie III Rzeczypospolitej, po roku 1989 początkowo była normowana przez poprzednie przepisy. W związku z całkowitą zmianą systemu orderów i odznaczeń w 1992, kwestia kolejności została uregulowana na nowo rozporządzeniem Prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 10 listopada 1992 r. w sprawie opisu, materiału, wymiarów, wzorów rysunkowych oraz sposobu i okoliczności noszenia odznak, orderów i odznaczeń[7]. Rozporządzeniem Prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 31 lipca 2007 r. (wejście w życie 10 października 2007 r.) kolejność orderów i odznaczeń została w znacznym stopniu zmieniona[8]. Kolejne Rozporządzenie Prezydenta RP określiło kolejność po ustanowieniu nowych orderów i odznaczeń[9].

Starszeństwo polskich orderów i odznaczeń jest przedstawione poniżej. W takiej kolejności nosi się na lewej piersi baretki lub miniatury odznaczeń, z prawej do lewej strony. Kolejność ta odnosi się też do noszenia pełnych odznak orderów i odznaczeń, z wyjątkiem części orderów najwyższych klas noszonych na wstędze. Ordery Virtuti Militari i Ordery Krzyża Wojskowego można nosić jednocześnie (jeśli osoba odznaczona jest wielokrotnie) zgodnie ze starszeństwem, inne ordery nosi się wyłącznie w najwyższej posiadanej klasie. W przypadku jednoczesnego posiadania Orderu Orła Białego i Orderu Virtuti Militari I Klasy – nosi się insygnia Krzyża Wielkiego Orderu Virtuti Militari.

System polskich orderów i odznaczeń państwowych uzupełnia zestaw kilkudziesięciu odznaczeń resortowych, nadawanych przez ministrów lub osoby do tego uprawnione, zwykle wysokiego urzędnika kierującego centralnym organem administracji państwowej, instytucją lub organizacją.

Aktualne starszeństwo

[edytuj | edytuj kod]

Starszeństwo do 10 października 2007

[edytuj | edytuj kod]

Pozostałe odznaczenia, które z dniem 16 października 1992 r. włączone zostały do systemu odznaczeń państwowych (z okresem nadawania)[12]:

(*) Krzyż za udział w Wojnie 1918–1921 w latach 1990–1992 był noszony po Krzyżu Walecznych, a po roku 1992 – po obecnie obowiązujących odznaczeniach państwowych.

Historyczne polskie systemy orderowo-odznaczeniowe

[edytuj | edytuj kod]

Odznaczenia Rzeczypospolitej Obojga Narodów (1705–1795)

[edytuj | edytuj kod]

Pierwszy order Rzeczypospolitej Obojga Narodów ustanowiony przez króla Władysława IV Wazy w 1634 – Order Niepokalanego Poczęcia Najświętszej Marii Panny – nie został zatwierdzony przez sejm ani wprowadzony, wskutek sprzeciwu szlachty wynikającego z obawy o wprowadzenie przez władcę rządów despotycznych (monarchii absolutnej) przy pomocy kawalerów orderu[13]. Dopiero powstanie pierwszego orderu w 1705 (nawiązującego nazwą do polskiego herbu) i drugiego w 1765 (gdzie patronem był św. Stanisław, a twórcą król Stanisław) utworzyło pierwotny polski system orderowy, do których w 1792 dołączył trzeci order, tym razem typowo wojskowy. System ten dotrwał aż do III rozbioru, a starszeństwo w nim wyglądało następująco:

  1. Order Orła Białego,
  2. Order Świętego Stanisława Biskupa i Męczennika,
  3. Order Wojskowy (Virtuti Militari)[14].

Poza zhierarchizowanym systemem znalazł się szereg medali nadawanych przez króla osobom pochodzenia nieszlacheckiego:

Odznaczenia Księstwa Warszawskiego (1806–1815)

[edytuj | edytuj kod]

Władca Księstwa Warszawskiego Fryderyk August I Wettyn przywrócił cały system przedrozbiorowy (zgodnie z art. 85 Konstytucji Księstwa Ordery cywilne i wojskowe, będące dawniej w Polsce, utrzymują się, a król jest naczelnikiem tych orderów), zmieniając jedynie trochę nazwy dwóch niższych orderów:

  1. Order Orła Białego,
  2. Order Świętego Stanisława,
  3. Order Wojskowy Księstwa Warszawskiego (Virtuti Militari).

Dodatkowo książę nadawał Medal Sędziów Pokoju, dla tych sędziów pokoju, którzy osiągnęli najlepsze rezultaty w polubownym rozwiązywaniu spraw[13].

Odznaczenia Królestwa Polskiego (1815–1831)

[edytuj | edytuj kod]

Po utworzeniu w 1815 Kongresówki i połączeniu jej unią personalną z Cesarstwem Rosyjskim, otrzymała ona nową Konstytucję Królestwa Polskiego, której art. 44 brzmiał Do Panującego należy ustanowienie, urządzanie i rozdawnictwo orderów cywilnych i wojskowych, a art. 160 Ordery Polskie cywilne i wojskowe, to jest: Orła Białego, Świętego Stanisława i Krzyża Wojskowego są zachowane[14], czyli kolejność orderów została zachowana:

  1. Order Orła Białego,
  2. Order Polski Świętego Stanisława (został podzielony na cztery klasy),
  3. Order Krzyża Wojskowego (Virtuti Militari).

Poza hierarchią ustanowiono dwa dodatkowe odznaczenia:

Uchwała Sejmu o detronizacji Mikołaja I z 25 stycznia 1831 odebrała carom rosyjskim prawa do odznaczania polskimi orderami i odznaczeniami, ale podczas powstania listopadowego utrzymano przyznawanie jedynie Virtuti Militari, a prerogartywy nadawcze przekazano na ręce Naczelnego Wodza. Upadek powstania spowodował włączenie dwóch najwyższych orderów do systemu odznaczeń rosyjskich jako niższe ordery cywilne (pod nazwami CiK Order Orła Białego i CiK Order św. Stanisława), a Virtuti Militari przekształcono w najniższej rangi rosyjską odznakę pamiątkową Polski Znak Honorowy, który nadano w liczbie około 100 tys. niemal wszystkim uczestnikom walk po stronie cara, nawet felczerom i cyrulikom[1].

Odznaczenia II Rzeczypospolitej (1919–1939)

[edytuj | edytuj kod]

Władze Rzeczypospolitej, tworząc własny kodeks orderowy, opierały się na wzorach europejskich, ściśle nawiązując do polskiej historii i kultury. Zostały wskrzeszone dwa przedrozbiorowe ordery i utworzono jeden order nowy (dla wyróżnienia zasług obywatelskich) oraz 14 odznaczeń państwowych:

(*) W czerwcu 1939 roku zostały utworzone dwa odznaczenia (Dz.U.R.P. nr 58 z 1939 r. poz. 378), miały być nadawane jako wyróżnienie za ochotniczą służbę w Wojsku Polskim w latach 1918–1921. Z powodu wybuchu II wojny światowej nie zostały wykonane i nadane.

(**) Odznaczenia równorzędne, zakładane w kolejności otrzymania.

Odznaczenia rządu RP na obczyźnie (1939–1990)

[edytuj | edytuj kod]

Utrzymano nadawanie trzech orderów i dwóch odznaczeń, ustanowiono trzy nowe odznaczenia[17] i cztery medale[18], wznowiono jedno podwójne odznaczenie. Noszono je wg starszeństwa z czasów II RP z późniejszymi zmianami:

(**) Odznaczenia równorzędne, zakładane w kolejności otrzymania[21]

(***) Odznaczenia równorzędne, zakładane w kolejności otrzymania[15]

Odznaczenia Polski Ludowej (1944–1990)

[edytuj | edytuj kod]

„Dekret Polskiego Komitetu Wyzwolenia Narodowego z dnia 22 grudnia 1944 r. o orderach, odznaczeniach oraz medalach” nie uwzględnił starszeństwa oraz sposobu noszenia odznaczeń państwowych[24] i w latach 1944–1960 kolejność ich noszenia była regulowana przepisami o poszczególnych orderach (do 1952 roku nazwą państwa była wciąż Rzeczpospolita Polska), lecz zasady i okoliczności noszenia odznaczeń nie były unormowane. W praktyce częściowo stosowano przepisy i zwyczaje przedwojenne, a częściowo korzystano z wzorów sowieckich[25]. Kompleksowo uregulowała ją „Ustawa z dnia 17 lutego 1960 r. o orderach i odznaczeniach”[26] oraz „Instrukcja Kancelarii Rady Państwa z dnia 29 lutego 1960 r. w sprawie sposobu noszenia orderów i odznaczeń”[27], a następnie „Uchwała Rady Państwa z dnia 6 stycznia 1977 r. w sprawie opisu odznak orderów i odznaczeń oraz sposobu ich noszenia”[28][29], obowiązująca częściowo do 1992 roku. Kolejność wynikająca z niej była ponadto modyfikowana przepisami późniejszymi.

Kolejność polskich orderów i odznaczeń jest przedstawiona poniżej (uwzględniono przy tworzeniu listy zasadę, że późniejsze akty prawne mają pierwszeństwo przed wcześniejszymi). W takiej kolejności noszono na lewej piersi baretki lub miniatury orderów i odznaczeń, z prawej do lewej strony. Kolejność ta odnosi się też do noszenia pełnych odznak, z wyjątkiem Orderów Odrodzenia Polski I, II i III klasy oraz Virtuti Militari I i II klasy, których nie noszono na piersi, lecz na wielkiej wstędze lub wstędze, oraz Medalu 10-lecia Polski Ludowej, noszonego na prawej piersi (odznaczenia te wyróżniono gwiazdką). Lista poniżej obejmuje także odznaczenia ustanowione w latach 1989–1991.

(*) Order Odrodzenia Polski I klasy i Order Virtuti Militari I klasy noszono na wstędze przez prawe ramię do lewego boku, krzyż zawieszano u dołu węzła utworzonego ze związanych w kokardę końców wstęgi, a gwiazdę orderową noszono pośrodku lewej strony piersi, poniżej innych orderów i odznaczeń. Nie nosiło się jednocześnie pełnych odznak obu Orderów I klasy.

(**) Order Krzyża Grunwaldu I klasy, Order Odrodzenia Polski II i III klasy oraz Order Virtuti Militari II klasy noszono na wstędze na szyi, a gwiazdę orderową Orderu Odrodzenia Polski II klasy noszono pośrodku lewej strony piersi, poniżej innych orderów i odznaczeń noszonych rzędami na wstążkach.

(***) Medal 10-lecia Polski Ludowej noszono na prawej piersi na metalowej baretce.

Dodatkowo przyznawano piętnaście odznak tytułów honorowych mających rangę orderu[30], a także kilkadziesiąt odznaczeń resortowych[31] oraz kilkaset odznaczeń rad narodowych[32][33][34].

Zobacz też

[edytuj | edytuj kod]

Przypisy

[edytuj | edytuj kod]
  1. a b c Zbigniew Puchalski: Dzieje polskich znaków zaszczytnych. Warszawa: Wyd. Sejmowe, 2000, s. 88–92, 105–106, 191–192.
  2. a b Tomasz Orłowski: Protokół dyplomatyczny między tradycją a nowoczesnością. Warszawa: Polski Instytut Spraw Międzynarodowych, 2015, s. 65, 73.
  3. a b c Ordery i odznaczenia w III RP. Wybrane zagadnienia prawno-ustrojowe. Red. Paweł Jakubowski, Robert Krzysztof Tabaszewski. Lublin: KUL, 2014, s. 20, 28–32.
  4. a b c d Kompetencje: Ordery i odznaczenia. prezydent.pl. [dostęp 2016-11-28].
  5. Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 2 kwietnia 1997 r. uchwalona przez Zgromadzenie Narodowe w dniu 2 kwietnia 1997 r., przyjęta przez Naród w referendum konstytucyjnym w dniu 25 maja 1997 r., podpisana przez Prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej w dniu 16 lipca 1997 r. (Dz.U. z 1997 r. nr 78, poz. 483).
  6. Dz.U. z 2022 r. poz. 1031. Podobnie głosiła ustawa z 9 kwietnia 1936 r. o odznaczeniach cudzoziemskich (Dz.U. 1936 nr 34 poz. 261). Za zlekceważenie braku zezwolenia grozi kara przewidziana przez Kodeks wykroczeń w art. 61. § 1. (Przyjmowanie oraz wyrażanie przez Prezydenta RP zgody na przyjęcie obcych orderów).
  7. Rozporządzenie Prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 10 listopada 1992 r. w sprawie opisu, materiału, wymiarów wzorów rysunkowych oraz sposobu i okoliczności noszenia odznak orderów i odznaczeń (Dz.U. z 1992 r. nr 90, poz. 452).
  8. Rozporządzenie Prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 31 lipca 2007 r. zmieniające rozporządzenie w sprawie opisu, materiału, wymiarów, wzorów rysunkowych oraz sposobu i okoliczności noszenia odznak orderów i odznaczeń (Dz.U. z 2007 r. nr 151, poz. 1075).
  9. Rozporządzenie Prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 15 listopada 2010 r. zmieniające rozporządzenie w sprawie opisu, materiału, wymiarów, wzorów rysunkowych oraz sposobu i okoliczności noszenia odznak orderów i odznaczeń (Dz.U. z 2010 r. nr 221, poz. 1448).
  10. Rozporządzenie Prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 22 października 2018 r. zmieniające rozporządzenie w sprawie opisu, materiału, wymiarów, wzorów rysunkowych oraz sposobu i okoliczności noszenia odznak orderów i odznaczeń (Dz.U. z 2018 r. poz. 2076).
  11. Rozporządzenie Prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 23 czerwca 2022 r. zmieniające rozporządzenie w sprawie opisu, materiału, wymiarów, wzorów rysunkowych oraz sposobu i okoliczności noszenia odznak orderów i odznaczeń (Dz.U. z 2022 r. poz. 1376).
  12. Ustawa z dnia 16 października 1992 r. Przepisy wprowadzające ustawę o orderach i odznaczeniach, uchylające przepisy o tytułach honorowych oraz zmieniające niektóre ustawy (Dz.U. z 1992 r. Nr 90, poz. 451; Dz.U. z 1995 r. Nr 83, poz. 419).
  13. a b c d Krzysztof Filipow: Falerystyka polska XVII-XIX w.. Białystok: Ośrodek Badań Historii Wojskowej, 2003, s. 29–40, 116–135.
  14. a b Praemaindo Incitat. Order Świętego Stanisława 1765-1831. Zamek Królewski w Warszawie: 2015, s. 52–53, 286–289.
  15. a b c Wiesław Bończa-Tomaszewski: Kodeks orderowy. 1939, s. 56–57.
  16. Obwieszczenie Prezesa Rady Ministrów z dnia 7 kwietnia 1937 r. w sprawie ogłoszenia jednolitego tekstu rozporządzenia Prezydenta Rzeczypospolitej z dnia 29 października 1930 r. o Krzyżu i Medalu Niepodległości (Dz.U. z 1937 r. nr 28, poz. 214).
  17. Stefan Oberleitner: Polskie ordery, odznaczenia i niektóre wyróżnienia zaszczytne 1705-1990. T. I. Zielona Góra: Kanion, 1992, s. 353–360.
  18. Marek Budziarek: Kodeks orderowy na co dzień. Łódź: Muzeum Historii Miasta Łódź, 1986.
  19. a b Dekret Prezydenta Rzeczypospolitej z dnia 12 sierpnia 1954 o wznowieniu Krzyża i Medalu Niepodległości pod nazwą Krzyż i Medal Niepodległości Polski Podziemnej (Dziennik Ustaw RP Nr 8 z 14 sierpnia 1954 r., Londyn).
  20. a b Dekret Prezydenta Rzeczypospolitej z dnia 12 sierpnia 1954 o wznowieniu Krzyża i Medalu Niepodległości (Dziennik Ustaw RP Nr 2 z 24 kwietnia 1959 r., Londyn).
  21. a b Dekrety Prezydenta Rzeczypospolitej z dnia 3 lipca 1945 r. (Dz.U. z 1945 r. Nr 9, poz. 27-30, Londyn), s. 66–69 (uwaga: dokument zawiera błędną datę „1944” zamiast „1945” na poz. 28).
  22. Zbigniew Puchalski, Ireneusz J. Wojciechowski: Ordery i odznaczenia polskie i ich kawalerowie. Warszawa: KAW, 1987, s. 111. ISBN 83-03-02143-5.
  23. Dekret Prezydenta RP z dnia 1 września 1984 r. o ustanowieniu odznaki pamiątkowej „Krzyż Kampanii Wrześniowej 1939 r.” (Dziennik Ustaw RP Nr 1 z 9 stycznia 1985 r., poz. 1, Londyn).
  24. Dekret Polskiego Komitetu Wyzwolenia Narodowego z dnia 22 grudnia 1944 r. o orderach, odznaczeniach oraz medalach (Dz.U. z 1944 r. nr 17, poz. 91).
  25. Zbigniew Krotke: Polski Krzyż Zasługi 1923-2000. Dzieje i katalog. Białystok, Lublin: PTN, 2010, s. 168. ISBN 978-83-896162-1-0.
  26. Ustawa z dnia 17 lutego 1960 r. o orderach i odznaczeniach (Dz.U. z 1960 r. nr 10, poz. 66).
  27. Instrukcja Kancelarii Rady Państwa z dnia 29 lutego 1960 r. w sprawie sposobu noszenia orderów i odznaczeń (M.P. z 1960 r. nr 25, poz. 122).
  28. Uchwała Rady Państwa z dnia 6 stycznia 1977 r. w sprawie opisu odznak orderów i odznaczeń oraz sposobu ich noszenia (M.P. z 1977 r. nr 2, poz. 13), Załącznik do uchwały Rady Państwa z dnia 6 stycznia 1977 (poz. 13).
  29. Uchwała Rady Państwa z dnia 6 stycznia 1977 r. w sprawie szczegółowych zasad oraz trybu nadawania orderów i odznaczeń (M.P. z 1977 r. nr 2, poz. 12).
  30. Stefan Oberleitner: Polskie ordery, odznaczenia i niektóre wyróżnienia zaszczytne 1705-1990. Vademecum dla kolekcjonerów. T. II (Polska Rzeczpospolita Ludowa 1944-1990). Zielona Góra: Kanion, 1999, s. 10, 77-90.
  31. Stefan Oberleitner: Odznaki honorowe (resortowe) PRL 1944-1989. Rzeszów: PTN, 2000
  32. Zdzisław Sawicki: Samorządowe odznaki zaszczytne. Warszawa: 2015.
  33. Ryszard Kościński: Polskie odznaki miast wojewódzkich i województw w okresie 1947-1998. Łańcut: PTN, 1999.
  34. Tadeusz Polak (oprac.): Odznaki i Medale Miast Polskich 1944-1984. Muzeum Sztuki Medalierskiej we Wrocławiu, 1985.

Bibliografia

[edytuj | edytuj kod]

Linki zewnętrzne

[edytuj | edytuj kod]