Kürdüstan — Vikipediya

Bu adın digər istifadə formaları üçün bax: Kürdüstan (dəqiqləşdirmə).
region
Kürdüstan
Kurdistan
کوردستان
Mehrdad İzadinin kürd tayfalarının yaşadığı əraziləri göstərən xəritəsi. 2014-cü il.
Mehrdad İzadinin kürd tayfalarının yaşadığı əraziləri göstərən xəritəsi. 2014-cü il.
Bayraq
Bayraq

37°33′30″ şm. e. 43°32′59″ ş. u.HGYO

Ölkə
Daxildir Yuxarı Mesopotamiya və Zaqros dağları, o cümlədən Şərqi Anadolu və Cənub-şərqi Anadolu, şimal-şərqi Suriya, şimali İraq, şimal-şərqi İran[1]
Ən böyük şəhərləri
Əhalisi
Rəsmi dili
Vikianbarın loqosu Vikianbarda əlaqəli mediafayllar
Bu məqalə aşağıdaki məqalələr silsiləsinə aiddir:
Kürdlər
xalq
Məskunlaşma
  • Yurd
Tarix
Mədəniyyət
Qədim tarixi
Karduxi sülalələri

Korduena
Zandikena
Kurtilər
Mokena
Orta əsr tarixi
Müasir tarix
Dillər
Din

Kürdüstan və ya Kürdistan (tələffüzü: kyɾd'y'stɑn; kürd. Kurdistan/کوردستان, translit. Kurdıstan, qulaq asⓘ; mənası – "Kürdlərin ölkəsi")[2] və ya Böyük Kürdüstan[3] — Qərbi Asiyada, əsasən kürdlərin məskunlaşdığı dağlıq vilayət.[4][5] Kürdüstan kürd mədəniyyətinin, dillərinin və milli kimliyinin tarixən əsaslandığı bir ərazidir.[6] Vilayət təxminən Zaqros dağlarının şimal-qərbini və Tavr dağlarının şərqini əhatə edir.[7] Ərazi kürd irredentist iddialarına uyğun gəlir.

Bölgənin kürd diyarı kimi ilk dəfə Mahmud Kaşğarinin dünya xəritəsini hazırladığı və əl-İraq və Əş-Şam arasındakı bölgəni "Ərz-əl-Əkrad" kimi qeyd etdiyi "Divanü Lüğat-it-Türk" əsərində xatırladıb. Ərz-əl-Əkrad, ərəb dilində "kürdlərin ölkəsi" deməkdir.[8][9] Kürdüstan adı ilk dəfə 1150-ci ildə Böyük Səlcuq hökmdarı Sultan Səncər tərəfindən qərbi İranı təsvir etmək üçün istifadə edilmişdir.[10][11] Bu ad daha əvvəllər istifadə olunan Kurdiya[12] və qədim Korduena[13] toponimləri ilə əlaqədardır.

Terminin çağdaş istifadəsi bu ərazilərə aid edilmişdir: cənub-şərqi Türkiyə (Türkiyə Kürdüstanı), şimali İraq (İraq Kürdüstanı), şimal-qərbi İran (İran Kürdüstanı) və şimali Suriya (Rojava).[14][15] Bəzi milliyətçi kürd təşkilatları bu ərazilərinin hamısını və ya bir qismini əhatə edən, kürd əksəriyyətə sahib müstəqil bir dövlət qurmağı, digərləri isə mövcud milli sərhədlər çərçivəsində daha böyük muxtariyyət əldə etməyi arzulayırlar.[16][17]

İraq Kürdüstanı ilk dəfə muxtariyyəti İraq hökuməti ilə razılığa gəldikdən sonra, 1970-ci ildə qazanmışdır və onun federal İraq Respublikası daxilində muxtar varlıq kimi statusu 2005-ci ildə yenidən təsdiq edilmişdir.[18] İranda Kürdüstan adlı bir ostan var, ancaq muxtariyyətə malik deyil. Suriyada vətəndaş müharibəsində vuruşan kürd milisləri – Suriya Demokratik Qüvvələri şimali Suriyanın böyük qisminin nəzarətini ələ ala bilmişdir. Bunun səbəbi Suriya Prezidenti Bəşər Əsədə sadiq olan Suriya hökumətinin qüvvələri başqa yerlərdə vuruşmaq üçün oradan çəkilməsi idi. Öz hökumətlərini təşkil edən Suriya kürdləri Suriya hökumətini müharibədən sonra ərazidə muxtar vilayət təsis etməyə çağırırlar.[19]

Etimologiya

[redaktə | vikimətni redaktə et]

Kürd adının əsl mənşəyi haqqında alimlər tərəfindən bir səs çoxluğu qəbul edilməyib, lakin bir nəzəriyyəyə görə, kürd etnonimi Pəhləvi dilində "köçəri" mənasını verən 𐭪𐭥𐭫𐭲, kwrt- sözündən törəmişdir. Fars əsilli -stan (fars. ـستان‎‎) şəkilçisi ölkələr və vilayətlər üçün istifadə edilmişdir.[20][21] Toponimin Azərbaycan dilindəki birbaşa mənası – "Kürdlər ölkəsi".[2]

Kürdüstanın qədim adlarından biri də Korduenadır.[13][22] Kürdüstan qədim dövrlərdə ermənilər tərəfindən Korçayk (erm. Կորճայք), yunanlar tərəfindən Kordini (q.yun. Κορδυηνή), latınlar tərəfindən (Gordyene, Gordiyene), yəhudilər tərəfindən isə Kartigini (ivr. ‏קרטיגיני‏‎) adlandırılmışdır.

Kürdüstan bölgə adı olaraq ilk dəfə Edessalı Matfey tərəfindən yazılmış «Erməni salnaməsi» adlı əsərində bir bölgəni təsvir etmək üçün istifadə edilmişdir. Edessalı Matfey Diyarbəkir və Sivərək arasında yerləşən bir bölgəni Kürdstanats (erm. , K’rdstanats) adlandırmışdır.[23]

Toponimin indiki mənası yazılı mənbələrdə ilk dəfə XII əsrdə Böyük Səlcuq Sultanı Səncər tərəfindən qurulan, müasir İranın Həmədan, Kirmanşah, Dinavər və Sənəndəc şəhərlərini[24] əhatə edən vilayət üçün istifadə edilmişdir.[25]

Tarix

[redaktə | vikimətni redaktə et]

Qədim dövrlər

[redaktə | vikimətni redaktə et]
Əsas məqalələr: Kutilər, Hürrilər, Lulubilər, Assuriya, Manna, və Korduena

Kürdüstan qədim dövrlərdə heterogen bir ərazi idi.[26] Qədim dövrdə Kürdüstanda lulubilər,[27] kutilər, hürrilər, karduxilər,[28] mannalılar və ermənilər kimi müxtəlif tayfalar yaşamıdır.[29] Mannalıların əsl yurdu Urmiya gölünün şərqində və cənubunda yerləşirdi.[30] Vilayət Midiliya Kir[31] və Böyük Daranın[32] hakimliyi dövründə fars Əhəməni dövlətinin hakimiyyəti altına girmişdir.

E.ə. III minillikdə yaşamış lulubilərin yurdu Lulubum adlanırdı. Həmin ərazi indiki İraqın Zaqros dağlarının Şəhr-i Zor düzənliyini və İranın Kirmanşah ostanını əhatə edirdi.[33] Lulubi dili təyin edilməmiş bir dil hesab edilmişdir,[34] çünki onların nə ədəbiyyatı, nə də ki yazısı var idi. Buna görə də onların dili elam, hürri, Şumer, Akkad, het və amorit kimi dövrün qonşu dilləri ilə əlaqələndirilə bilinməz. Lulubilərin yaşadığı dövr İrandilli xalqların əraziyə köçündən əsrlər əvvəl olmuşdur. Yəni, lulubilərin indiki kürdlərlə heç bir tarixi, mədəni, linqvistik və ya genetik bir əlaqəsi yoxdur. Buna baxmayaraq, İqor Dyakonov iddia edir ki, lulubilər dağlarda yaşayırdılar və onların dilləri elam dilinə bənzəyirdi.[35] Ehtimal olunur ki, lulubi termininin özü hürri mənşəlidir.[34]

E.ə. III–I minilliklərdə Zaqros dağları ətrafında yaşamış qədim kutilərin yurdu Kutiyum adlanırdı.[36] Onlar e.ə. XXII əsrdə Mesopotamiyanın əhəmiyyətli bir hissəsini idarə edirdilər. E.ə. III minillikdə Akkad imperiyasını süquta uğradan kutilər, daha sonra sonra Zaqros dağlarına doğru irəliləyərək Yuxarı Mesopotamiyada bir neçə nəsil Şumer dövlətinə hökmranlıq etdilər. Şumer lövhələrində kutilərin barbar bir xalq olduğu qeyd edilmişdir. Axırıncı kuti kralı Tirikanın Uruk şəhərində qubernator olan və daha sonra kutilərə qarşı üsyan qaldıran Utuxenqal tərəfindən məğlub edilməsilə kuti hökmdarlığı sona çatır.[37]

Kutilərin mənşəyi haqqında çox az məlumat mövcuddur. Kuti dilində adlardan başqa bir mətn tapılmadığından onun başqa dillərə olan oxşarlığını müəyyən etmək qeyri-mümkündür. Şumer dövlətinin kuti krallının adları onu göstərir ki, onlar Şumer, Akkad, hürri, het və ya elam dilləri ilə yaxından əlaqəli deyildilər.[38] Valter Bruno Henninq təklif etmişdir ki, kral adlarının sonları Sincanda tapılan Hind-Avropa dillərindən olan toxar dillərindəki adlar ilə oxşarlığı var. Bu isə kuti dilini ən qədim yazılı Hind-Avropa dilinə çevirir. Onun fikrinə görə, kutilər daha sonra Tarım hövzəsinə köç ediblər.[39] Qamkrelidze və İvanov Henninqin təklifi üzərində tədqiqat aparmışdılar.[40][41] Buna baxmayaraq, alimlərin əksəriyyəti bu iki dil qrupunu – kuti və toxar dillərini əlaqələndirmək cəhdinin həqiqətə uyğun olmadığını bildirmişdir.[42]

Makedoniyalı İsgəndərin imperiyasının xəritəsi. E.ə. IV əsr. Burada Kürdüstan Kard-uchi kimi verilmişdir.

Türkiyənin Şərqi Anadolu Regionundakı erkən tunc dövrünə aid xarabalıq yaşayış məntəqələrindən olan Kür-Araz mədəniyyətində və Suriyada aşkar edilən dulusçuluq nümunələrinin hürrilərə aid olduğu qəbul edilmişdir.[43] Hürrilər ilə əlaqədar Akkad dövrü mənbələrdən onların e.ə. II minilliyin axırlarında Cənub-şərqi Anadolu regionu və Mesopotamiyada yaşadıqları qənaətinə gəlinir.[44] Bir müddət Akkad Dövlətinin hakimiyyəti altına girən və Akkad yazı dilindən istifadə edən hürrilər Akkad dövlətinin süquta uğramasından sonra müstəqillik əldə edir, bir cür çarlıqlar qurmağa çalışırlar, lakin Şumer dövlətinin Üçüncü Ur sülaləsi dövründə Şulginin bölgəyə hakim olmasından sonra hürrilər müstəqilliklərini yenidən itirirlər. Mari şəhərində aşkar edilən məktublarda bildirilir ki, turukkilər hürrilərin qida mənbələrini yağmalayıblar.[45] Kayseri yaxınlıqlarında yerləşən Kültəpədə tapılan mixi yazılı mənbələrdə çoxlu hürricə mənbə aşkar edilmişdir. Bu mənbələrdə hürri dilində sözlərin tapılması, bu dövrdə hürrilərin Mərkəzi Anadoluya qədər təsir göstərdiyini vurğulayır.[46][47][48] Babil mənbələrində Het kralı I Mursilinin Babil səfərindən geri qayıdanda hürrilər ilə vuruşduğu yazılır.[49]

I Suppiluliumanın Het taxt-tacına sahiblənməsindən sonra hetlər regionda yenidən güclənməyə başladılar. Suppiluliumanın ilk işi Kissuvatna Dövlətini bir müqavilə ilə hetlərdən asılı vəziyyətə salmaq, daha sonra isə Vasukani şəhərinə yürüş edərək Hürri və Mitanni dövlətlərini işğal etmişdir. Buna baxmayaraq, I Suppiluliumanun ölümündən sonra bölgədəki het hökmranlığı zəifləmiş və Hürri ilə Mitanni dövlətləri özlərini idarə etməyə başlayırlar. Dövlətin varlığı Assuriya kralı I Tukulti-Ninurta dövrünə (e.ə. 1244–1208-ci illər)[50] qədər davam etmişdir.[51]

Əsası Selevkilər imperiyasının süqutundan sonra qoyulan Korduena krallığı Van gölünün cənubu və cənub-şərqində, İran və Mesopotamiyanın arasında yerləşirdi.[52] Korduena krallığı e.ə. 189-cu ildən e.ə. 384-cü ilə qədər bir-birləri ilə mübarizə aparan Parfiya və Roma imperiyalarının vassal dövləti olaraq şimali Mesopotamiyanı və cənub-şərqi Anadolunu idarə edirdilər. Korduena krallığı e.ə. 66-cı ildə Roma Respublikasının vassalına çevrildi[53] və romalılar ilə b.e. 384-cü ilinə müttəfiq qaldı.[54] Krallıq e.ə. 66-cı ilə qədər beş dəfə Roma və İran arasında tərəf dəyişdirdi. Korduena şərqi Anadoluda yerləşən Tiqranakert şəhərinin şərqində – indiki Türkiyənin cənub-şərqindəki Diyarbəkir şəhərinin şərqində və cənubunda yerləşirdi.[55]

Uilyam R. Şeperd tərəfindən XIX əsrdə tərtib edilmiş e.ə. 60-cı ilin Yaxın Şərqinin xəritəsi. Burada Korduena krallığı göstərilmişdir.

Corc Roulinson kimi XIX əsr alimləri Korduena krallığını müasir kürdlər ilə əlaqələndirir, onun qədim "Kürdüstan" olduğunu irəli sürürdülər.[56][57][58] T. A. Sinkler bu təyinetmənin həqiqətə uyğun olmadığını bildirmişdir.[59] Kolumbiya Ensiklopediyasında bu iddianın həqiqətə uyğun olduğu qəbul edilmişdir.[60]

Qədim dövrlərdə Kürdüstanın çoxlu rayonları var idi. Onlara Korduena (Siirt, Bitlis və Şırnak), Sofena (Diyarbəkir), Zabdikena (Cizrə), Baseniya (Bəyazid), Mokena (Muş), Neferkerta (Silvan) və Artemitanı (Van) misal çəkmək olar.[61]

"Kürdlər ölkəsi" deyiminin ən erkən qeydlərində biri son antik dövrlərə aid xristian aysor sənədlərindədir. Bu sənədlər Abdişo kimi aysor müqəddəslərinin hekayələrindən bəhs edir. Sasani mərzbanı Mar Abdişodan haralı olduğunu soruşanda, o, cavab olaraq, valideynlərinin dediklərinə görə, Assuriyanın Həzza kəndindən olduğunu demişdir. Buna baxmayaraq, onlar daha sonra büdpərəstlər tərəfindən Həzzadan qovulmuş və Tamanonda məskən salmışdılar. Abdişoya görə, Tamanon "Kürdlərin ölkəsi"ndə yerləşirdi. Tamanon indiki İraq–Türkiyə sərhədində, Həzza isə Ərbil şəhərinin 12 kilometr (7.5 mil) cənub-qərbində yerləşir. Həmin sənəddə yazılmış başqa bir mətndə qeyd edilmişdir ki, Xabur çayı regionu da "Kürdlərin ölkəsi"ndədir.[62] Əl-Məqdisi və əl-Həməviyə görə, Tamanon Cudi dağının cənub-qərbi və ya cənubi yamacında yerləşirdi.[63] süryani mənbələrində kürdlərə olan başqa coğrafi istinadlar Suriyalı Mixail və Əbül-Fərac bin Harun tərəfindən yazılmış «Zuknin salnaməsi» əsərində yerləşir. Orada Kərdu, Kərdu şəhəri və Kərdavayə ölkəsinin adı çəkilmişdir[64]

Orta əsrlər

[redaktə | vikimətni redaktə et]
Əsas məqalələr: Şəddadilər, Rəvvadilər, Həsənveyhilər, Ənnazilər, və Mərvanilər
Mesopotamiyanın dağlıq şimal-şərqində yerləşən Cibal regionunun xəritəsi. Burada "Kürdlərin yay və qış iqamətgahları" ön plana çıxarılıb. İbn Havqəl. 977-ci il.

X əsrin ikinci yarısında beş kürd dövləti var idi – Arran və Ərməniyyəda Şəddadilər (951–1174), Cənubi Azərbaycanda Rəvvadilər (955–1221), İran Kürdüstanı və Cəzirədə Həsənveyhilər (959–1015), Qərbi İranda Ənnazilər (990–1117), Cənub-şərqi Anadoluda isə Mərvanilər (990–1096).[65][66]

Kürdüstan orta əsrlərdə əmirlik adlanan yarımmüstəqil və müstəqil dövlətlər toplusundan təşkil olunmuşdu. Onlar nominal olaraq, xəlifə və ya şahların birbaşa siyasi və ya dini təsiri altında idi. Şərəf xan Bitlisinin bu dövlətlərin və onların qonşuları ilə olan münasibətlərini hərtərəfli əhatə «Şərəfnamə» əsəri 1597-ci ildə yazılmışdır.[67] Bu dövlətlərə cənubda Baban, Soran, Bədinən və Germiyan əmirlikləri, şimalda Bəkran, Bohtan və Bitlis əmirlikləri, şərqdə isə Mukryan əmirliyi və Ərdalan xanlığı aiddir.[68]

Kürdüstan toponiminin orta əsrlərə aid olan ən erkən istifadə Edessalı Matfey tərəfindən XII əsrdə yazılmış erməni dilində olan tarixi bir mətndədir. O, burada 1062-ci ildə Diyarbəkir ilə Sivərək yaxınlıqlarında baş verən döyüşün Kürdüstanda olduğunu bildirib.[69][70] Bu ad daha sonra 1200-cü ildə erməni dilində yazılmış bir İncil əlyazmanın kolofonundakı duada çəkilib.[71][72]

Toponimin növbəti illərdəki istifadəsi Trabzon imperiyasının 1336-cı ilə aid sənədlərində[73] və 1340-cü ildə Həmdullah Qəzvini tərəfindən yazılmış «Nüzhət əl-qulub» əsərindədir.[72] Əlavə olaraq, Marko Polo səyahəti zamanı Mosul şəhərində kürdlər ilə görüşmüşdür.[74][75]

Şəddadilər Arran və Ərməniyyəni idarə etmiş kürd mənşəli[76][77][78][79] bir müsəlman sülalə idi. Regionda uzun müddət qaldıqlarından onlar tez-tez erməni Baqratuni sülaləsinin üzvləri ilə evlənirdilər.[80][81] Onlar Dvin şəhərində əsaslanmışdılar və ilk dövrlərdə yalnız həmin şəhəri idarə edirdilər, ancaq daha sonra onlar Bərdə və Gəncə kimi əhəmiyyətli şəhərləri də idarə etməyə başladılar. Vassalları olduqlar Böyük Səlcuq imperiyası[77][82] onlara Ani və Tiflis şəhərlərinin idarəsini vermişdir.[83] Şəddadilər 1047–1057-ci illərdə Bizans imperiyası ilə bir neçə dəfə müharibəyə girdilər.[80][84] Kür və Araz çayları arasındakı ərazi Şəddadilər sülaləsinin nəzarəti altında idi.

Rəvvadilər əslən ərəb mənşəli idilər və regiona VIII əsrin ortalarında Yəməndən gəlmişdilər,[84] ancaq onlar X əsrin əvvəllərində kürdləşmiş, Məhəmməd yerinə Məmlan, Əhməd yerinə Əhmədil kimi kürd adlarından istifadə etməyə başlamışdılar.[85][86][87] Rəvvadilər Kürdüstana VIII əsrin ortalarında gəlmiş, X əsrdən etibarən isə kürd tayfası olaraq bilinirdi.[88] X əsrin ikinci yarısında və XI əsr boyunca bu kürdləşmiş tayfanın nümayəndələri Cənubi Azərbaycan və Ərməniyyəni idarə edirdilər.[89] Buna görə də bu xanədanlıqdan olan hakimlər "Azərbaycanşah" titulu daşıyırdılar.[90] XI əsrdə türklər Orta Şərqə soxulmağa başlayırlar. Toğrul 1054-cü ildə Rəvvadiləri fəth edir.[91] Rəvvadilər sülaləsi 1227-ci ildə Monqolların Azərbaycana yürüşünə qədər Marağa atabəyi titulunu daşıyırlar.[92][93][94]

Həsənveyhilər 959–1015-ci illərdə Dinavər, Şəhr-i Zor, Həmədan, Nəhavənd və Əhvaz kimi vilayətlərdə hökmranlıq etmiş kürd[79][95][96] mənşəli müsəlman bir sülalə idi. Sülalənin qurucusu Həsənveyh Barzikani adlı bir kürd tayfasından idi. Onun ölümündən sonra oğulları arasında münaqişə yaranır. Bu vaxt taxta Bədir ibn-Həsənveyh keçir. Dövlətin sərhədləri Bədir ibn-Həsənveyh dövründə Əhvaz, İlam, Bürucird və Əsadabad şəhərlərinə qədər uzanırdı. Buna görə də Abbasilər xilafəti Bədirə "Nəsrəddin" titulunu verir.[97] 1015-ci ildə Ənnazilər bu sülalənin hökmranlığına son versələr də onlar Böyük Səlcuq sərkərdəsi İbrahim Yınalın 1947-ci ildə ərazini fəth etməsinə qədər Sərmac qalasını idarə edirdi.[98]

Mahmud Kaşğari tərəfindən 1074-cü ildə tərtib edilən xəritə. Burada, Ərd əl-Şam (Suriya) ilə Ərd əl-İrakəyn (İraq) arasında ərəb dilində Ərd əl-Əkrad, yəni Kürdlər ölkəsi adı verilib.

Ənnazilər 990–1117-ci illərdə indiki İraq–İran sərhədində yerləşən əraziləri – Kirmanşah, İlam, Hülvan, Dinavər, Şəhr-i Zor və Daquq kimi şəhərləri idarə etmiş kürd sünni müsəlman bir sülalə idi.[99] Şərəf xan Bitlisinin yazdığı və kürd tarixini əhatə edən «Şərəfnamə» əsərinə görə, sülalənin adı Ənnaz yox, Əyyardır.[100] Buna görə də sülaləyə xitab edərkən Əyyarilər adında da istifadə olunur.[101] Sülalənin əsası Əbül-Fəth Məhəmməd ibn-Ənnaz tərəfindən qoyulmuşdur və ilk dövrlərdə Hülvanı idarə edirdi. Onun hakimiyyəti dövründə Ənnazilər qonşu ərəb tayfaları ilə, eləcə də Həsənveyhilər ilə vuruşmuşdur. Əbül-Fəth Ənnazın oğlu Hösəm-əl-Dəvla Əbül-Şəvkin hakimiyyəti dövründə Ənnazilər Hilləyə qədər olan ərazini idarə etmişdir. Böyük Səlcuq türkləri ilə apardığı mübarizədə o, Həmədan şəhərini ələ keçirmiş, Dinəvar və Əsədabada yürüş etmişdir. Toğrul xan 1045-ci ildə Ənnazilərin idarə etdiyi ərazilərə yürüş etmişdir.[102] Buna baxmayaraq, Ənnazilər sülaləsinin nümayəndələri yenə də bəzi əraziləri idarə edirdilər. Sonuncu Ənnazi hökmdarı III Sürxab ibn-Ənnaz XII əsrin ikinci yarısında Luristanı idarə etmişdir.[103]

Mərvanilər 990–1096-cı illərdə[104] Cəzirənin Diyar Bəkir regionunu,[105] eləcə də Ərməniyyənin bir qismini idarə etmiş kürd əsilli[106][107] müsəlman[108] sülalə idi. Dövlət Diyarbəkir şəhərində mərkəzləşmişdi.[109] Baxmayaraq ki, akademik mənbələrin əksəriyyəti sülaləsi kürd əsilli hesab edir,[110][111][112] «İranika Ensiklopediyası» kitabına görə, sülalə ərəb mənşəli idi.[113] Sülalənin əsası Əbu-Şücə Bəd bin-Dustaq adlı bir qoyunotaran tərəfindən qoyulmuşdur. Buveyhilər sülaləsinin böyük hökmdarı Adudüddövlə vəfat edəndə o, Silvan şəhərini fəth edir. O həmçinin, Diyarbəkir şəhərini və Van gölünün şimal sahillərdə yerləşən əraziləri ələ keçirir. Dövlətin ən qüdrətli dövrü Əbü Əli əl-Həsən bin-Mərvanın üçüncü oğlu Nəsr əl-Dəvlə Əhməd bin-Marvanın hakimiyyəti dövrü idi. Onun dövləti Buveyhilər əmiri Sultan əl-Dəvlə, Fatimilər xəlifi əl-Hakim və Bizans imperatoru II Vasili arasında qalmışdı. O, Diyabəkir şəhərini öz əlinə alır, Bizans imperiyası ilə bir-birlərinə hücum etməmək haqqında müqavilə imzalayır, Şanlıurfa şəhərini fəth edir və yerli ərəb tayfalarını məğlub edir. Nəsr əl-Dəvlənin ölümündən sonra Mərvanilər tənəzzülə uğrayır. Dövlətin keçmiş vəiri İbn-Cahir Bağdad şəhərinə gedir. İbn-Cahir orada Böyük Səlcuq sultanı I Məlikşah və Nizamülmülk ilə görüşür, Diyarbəkiri almaq təklifini verir. Beləliklə, dövlət Böyük Səlcuq imperiyası tərəfindən ilhaq edilmişdir. Sülalənin sonuncu əmiri Nəsir əl-Dəvlə Mansur sadəcə Cizrə şəhərini idarə edirdi.[114][115]

Müasir dövr

[redaktə | vikimətni redaktə et]

XV–XVIII əsrlər

[redaktə | vikimətni redaktə et]

Mark Sayksa görə, kürdlər Mərkəzi Anadoluya ilk dəfə Osmanlı sultanı I Səlim tərəfindən köçürülmüşdür.[116]

I İsmayılın kürd üsyançılarına qarşı döyüşünün təsviri.

1508-ci ildə Kürdüstan hakimi Şah İsmayıl Xətaidən asılı vəziyyətə düşür.[117] 1585-ci ildə bütün Kürdüstan Osmanlı imperiyasının nəzarəti altında idi,[118] ancaq Şah Abbas daha sonra İran Kürdüstanını geri ala bilmişdir.[119]

Rusiya və daha sonra SSRİ etnoqrafı Qriqori Çursinə görə, kürdlər indiki Azərbaycan Respublikası ərazisində yaşayışı 1589-cu ildə Səfəvilərin şiə kürdləri Zəngəzur ilə Qarabağ vilayətləri arasınakı əraziyə köçürməsi ilə başlamışdır.[120][121]

Canpoladoğlu Suriyada yaşayan bir kürd tayfası idi.[122] Onların başçısı Hüseyn Canpoladoğlu 1604-cü ildə Hələb bəyi təyin olunur, ancaq daha sonra Urmiya döyüşünə gec çatmasına görə Cığalızadə Yusif Sənan Paşa tərəfindən edam edilmişdir. Əbül Vəfa əl-Urdinin fikrinə görə, Canpoladoğlu sırf kürd olduğuna görə öldürülmüşdür. Onun qardaşı oğlu Əli paşa 1606-cı ildə müstəqillik əldə etmək üçün üsyan qaldırır. Toskana hersoqu I Ferdinand onun bu əməllərini dəstəkləyirdi.[123] Əli paşa 30.000 nəfərdən təşkil olunmuş ordusu ilə Həmadan Adanaya qədər olan ərazini zəbt edir.[124] Osmanlı sədrəzəmi Quyucu Murad Paşa 1607-ci ildə Əli paşaya qarşı yürüş edir və onu məğlub edir.[125]

Baxmayaraq ki, kürdlər Gürcüstana ilk dəfə XII əsrdə gəliblər,[126] kürd tayfaları birinci dəfə XVI əsrdə Msxeta şəhərində olmuşdular.[127]

1609-cu ildə kürdlər Səfəvilərə qarşı üsyana qalxır. Hatəm bəy Ordubadinin öndərlik etdiyi Dimdim döyüşündən sonra Dimdim qalası qızılbaşlar tərəfindən zəbt edilmişdir. Şah Abbas Bəradost və Məhabad şəhərlərində qətliam əmri verir və əraziyə əfşarları yerləşdirir.[128]

Şərəf xan Bitlisi müəllifi olduğu «Şərəfnamə» əsərində bildirir ki, kürd torpaqları Hörmüz boğazından başlayıb Malatya və Qəhrəmanmaraşa qədər uzanır.[129] 1640–1655-ci illərdə Kürdüstana səyahət etmiş Övliya Çələbi vilayətin müxtəlif rayonlardan bəhs edib. Bu rayonlara Ərzurum, Van, Hakkari, Cizrə, Amadiyə, Mosul, Şəhr-i Zor, Hərir, Ərdalan, Bağdad, Dərnə, Dərtənq o cümlədən Bəsraya qədər olan ərazilər aiddir.[130]

XVIII əsrdə kürdlər Anadoluda üsyanlarına dəstək olmaq üçün Kartli çarı II İrakli ilə görüşmüşdülər.[127]

XVIII əsrdə kürd tayfalarının çoxu Qarabağ düzündə yaşayan Azərbaycan türkləri ilə tayfa ittifaqları qurmuşdular.[131] XIX əsr Rusiya tarixşünası Pyotr Budkov qeyd etmişdir ki, 1728-ci ildə Muğan düzündə yarımköçəri maldarlıq ilə məşğul olan kürdlər və şahsevənlər Rusiya vətəndaşlığı almaq üçün müraciət etmişdilər.[132]

XIX əsr

[redaktə | vikimətni redaktə et]

1807-ci ildə Rusiya-İran müharibəsi əsnasında Mehmed Şəfi Sultan adlı bir tayfa başçısı 600 ailə ilə birlikdə İrandan Qarabağ xanlığı ərazisinə köçür. XIX əsrin ikinci yarısında kürdlər Zəngəzur, Cavanşir və Cəbrayıl qəzalarında kompakt şəkildə yaşayırdılar.[133] Naxçıvan, Şərur-Dərələyəz və Ərəş qəzalarında da kiçik miqdarda kürdlər yaşayırdı.[134]

Osmanlı sultanı III Səlimin Bağdad vilayəti ərazisində yerləşən Süleymaniyyə şəhərinin valisi olan Baban əşirətindən Babanzadə İbrahim paşanın 1806-cı ildə ölməsindən sonra Osmanlı imperiyasının eyni əşirədən Babanzadə Halit paşanı qubernator təyin etməsi İbrahim paşanın qardaşı oğlu Babanzadə Əbdürrəhman paşanı qəzəbləndirmişdi. O, rejimin ona ədalətsizlik etdiyini irəli sürərək Osmanlı hakimiyyətinə qarşı üsyan başlatmışdır.[135] Babanzadə Əbdürrəhman paşa üsyanı olaraq bilinən bu üsyan Osmanlı imperiyası tərəfindən 1808-ci ildə yatırılmışdır.[136] Buna baxmayaraq, 1812-ci ildə – birinci Babanzadə üsyanından 6 il sonra Babanzadə Əhməd paşa əmisi Babanzadə Əbdürrəhman paşanın intiqamını almaq üçün üsyan qaldırmış, lakin qısa bir müddət sonra yatırılmışdır.[137]

Soran əmiri Mir Məhəmmədin 1830-cu ildə Misirdəki Kavalalı Mehmed Əli paşadan ilhamlanaraq Osmanlı imperiyası daxilində ayrı bir dövlət qurmağa çalışmış, üsyan qaldırmışdır. Mir Məhəmməd üsyanı olaraq bilinən bu üsyan Molla Hadinin üsyana əleyhinə verdiyi fətvadan sonra zəifləmiş, buna görə də Mir Məhəmməd Osmanlı rejiminə təslim olmuşdur.[138]

Sevr müqaviləsi zamanı irəli sürülən Kürdüstan təklifi. 1920-ci il.

Osmanlı sultanı II Mahmudun təsis etdiyi Sekban-ı Cədid üçün Kürdüstanda da əsgər toplanmışdı, bu isə əşirət rəsilərini narahat etmişdir. 1842-ci ildə Bədirxan bəy Kürdistanın müstəqilliyini elan edərək indiki Van, Sivərək, Viranşəhər, Mosul və Urmiyaya qədər olan ərazidə hakimiyyət qurmuş və öz adına pul basmışdır, lakin o, 1847-ci ildə qardaşı oğlu Yezdan Şərin xəyanəti ilə Osmanlı imperiyası tərəfindən məğlub edilmişdir.[139] Osmanlı ilə əməkdaşlıq etdiyi üçün Cizrə bəyi təyin edilən Yezdan Şər daha böyük hüquqlar istəmiş, ancaq bu istəklər qəbul edilmədikdən sonra, 1854-cü ildə üsyan qaldılmış, Van və Bitlis şəhərlərini alıb Bağdad şəhərinə yürüş etmiş, ancaq Osmanlı ordusu tərəfindən məğlub edilmişdir.[140]

İndiki dövr

[redaktə | vikimətni redaktə et]

Osmanlı imperiyasının Birinci Dünya müharibəsində məğlub olub, süquta uğraması onun Antanta dövlətləri tərəfindən bölünməsi ilə nəticələnmişdir. Sevr müqaviləsinin nəticəsində Kürdüstan Fransa və Birləşmiş Krallıq arasında bölünmüşdü.[141] Buna baxmayaraq, Mustafa Kamal Atatürk öndərliyindəki türk ordusu Türkiyə İstiqlaliyyət müharibəsində kürd əhaliyə sahib ərazilərin bir hissəsini zəbt etmiş, Lozanna müqaviləsinin şərtlərinə görə Türkiyə rəsmi olaraq, həmin əraziləri ihlaq etmişdir.[142] Beləliklə, Kürdüstan İrana əlavə olaraq, müstəqil Türkiyə, Fransa müstəmləkəsi olan Suriya və Birləşmiş Krallıq müstəmləkəsi olan İraq arasında bölünmüşdür.[143][144] Bu yeni sərhədlərin təsis və məcburi tətbiq edilməsi ənənəvi köçəri həyat tərzini dəyişib, kənd həyatına keçməyə vadar edilən kürdlərə dərin şəkildə təsir etmişdir.[2][145]

Türkiyə

[redaktə | vikimətni redaktə et]
Əsas məqalə: Türkiyə Kürdüstanı
Şeyx Səid üsyanı zamanı çəkilən afişa. Burada türk əsgərləri üsyanın qaldırıldığı ərazini mühasirə altına almışdır.

Osmanlı imperiyası dövründə Kürdüstan toponimindən istifadə edilmişdirdi, ancaq Türkiyə Respublikasında Maarif Vəkalətinin (indiki Milli Təhsil Nazirliyi) yayımladığı 8 dekabr 1925-ci il tarixli "Türk birliyini parçalamağa çalışan cərəyanlar" başlıqlı xəbərdarlıq ilə Lazistan və digər bütün etnonimlər ilə qurulan toponimlər, o cümlədən "Kürdüstan" toponimi də rəsmi istifadədən qaldırılmışdır.[146] Ərazi onun yerinə şərq və ya cənub-şərq adlandırılmağa başlandı. Türkiyə torpaqlarında "Kürdüstan" adında müstəqil bir dövlət qurmağa çalışmaq Türkiyə Respublikasının 1982-ci il konstitusiyasının "ölkənin bölünməzliyi" maddəsini pozur.[147]

1925-ci ilin fevral ayında cənub-şərqi Anadoluda mərkəzi hakimiyyətə qarşı olan kürd və zaza tayfalarının dəstəklədiyi xilafət[148] və kürd separatçı[149][150] hərəkatı tərəfdarı bir üsyan qaldırırlar. Fevral ayının 13-də Şeyx Səidin tərəfdarı olan bəzi şəxslərin Diyarbəkir ilinin Eğil nahiyəsinə bağlı Piran kəndində axtarış edən bir jandarma işçisinə atəş açması qısa müddətdə alovlanan hadisələrin başlanğıc nöqtəsi olmuşdur. Fevral ayının 16-da Gənc nahiyəsinin Darahin qəzasına hücum edən Şeyx Səid qubernatoru və digər vəzifəli şəxsləri əsir almış, xalqı İslam dini üçün üsyana çağıran bir bəyannamə ilə hərəkatı tək mərkəz altında birləşdirməyə çalışmışdır. Üsyan başlanğıcda İslam şəriətinin bərpası üçün başladılsa da, sonraddan kürd üsyanına çevrilmişdir.[151] Yerli tayfaların dəstəyini alan Şeyx Səid Diyarbəkir şəhərinə yürüş edir, Sivərək şəhərini ələ keçirir. Şeyx Abdullah öndərliyindəki üsyançılar Varton qəsəbəsini ələ keçirdikdən sonra Muş şəhərinə doğru irəliləmiş, ancaq könüllü qüvvələrin səyi nəticəsində Murad körpüsündə məğlub edilib, Varto qəsəbəsinə geri çəkilmişdilər. Fevral ayının 21-də mərkəzi hökumət şərq əyalətlərində fövqəladə vəziyyət elan etmişdir. Mart ayının əvvəllərində Şeyx Səidin əmrindəki təxminən 10.000 nəfərlik ordu Diyarbəkir şəhərinə hücum etmış, şəhəri tuta bilməyərək mühasirəyə almışdır. Davam edən döyüşlərdə hökumət qüvvələri qələbə qazanmış, şəhəri ala bilməyəcəyini görən Şeyx Səid mühasirəni ləğv etmiş və Diyarbəkir şəhərindən geri çəkilmişdir.[152]

Ağrı üsyanının rəhbərləri. Soldan sağa: Sipkanlı Halis bəy, İhsan Nuri paşa, Hasenanlı Fərzəndə bəy. 1927–1930-cu illər.

Mustafa Kamal Atatürkün istəyi ilə hadisələri üsyan olaraq dəyərləndirməyən və fövqəladə vəziyyətin elan olunması ilə həll ediləcəyini gözləyən baş nazir Əli Fəthi Okyar istefa vermiş, yeni hökumət isə İsmət İnönü rəhbərliyi ilə yenidən təşkil edilmişdir. Geniş miqyaslı top-yekun hücuma keçən hökumət qüvvələri üsyançıların çoxunu təslim olmağa məcbur etmişdir. Ölkədən qaçmağa çalışan tayfa rəisləri həbs edilmişdir və üsyan aprel ayında rəsmi şəkildə sona çatmışdır.[153]

1926-cı ildən 1930-cu ilə qədər Türkiyənin Ağrı ilində müxtəlif üsyanlar qaldırılmışdır. Birinci üsyan 16 may 1926-cı il tarixində Cəlali Barho öndərliyindəki kürd tayfaları tərəfindən Ağrı dağı yaxınlıqlarında qaldırılmışdır.[154] Türkiyə Silahlı Qüvvələri üsyanı bir ay sonra basdırmışdır. Növbəti ilin sentyabr ayında Türkiyə Silahlı Qüvvələri əraziyə yenidən hücum etmiş, yerli əşirətlərin qaldırdıqları ikinci üsyanı basdırmışdır.[155] Bundan sonra Ağrıda yaranan böhran daha da dərinləşmişdir. 1927-ci ilin sentyabr ayında[156] Birləşmiş Krallığın dəstəyi ilə[157] İhsan Nuri tərəfindən[158] Ağrı Respublikası qurulmuşdur.[159] 1928-ci ildə Ağrı Respublikasının dövlət xadimlərinin təşəbbüsü ilə tərtib edilmiş Kürdüstan bayrağı ilk dəfə istifadəyə verilmişdir.[160] 1930-cu ilin iyul ayında Saleh Omurtak öndərliyi türk qoşunları təxminən 15,000 kürdü öldürərək qətliam törətmişdir.[161][162] Bu böhranı sona çatdırmaq istəyən Türkiyə ordusu 1 iyulda Ağrı dağını mühasirəyə almış və 7 iyul 1930-cu ildə ümumi əməliyyata start vermişdir. 25 iyulda sona çatan döyüşdə kürd liderlərin çoxusu həlak və ya həbs olunmuş, İhsan Nuri isə İrana qaçmışdır. Həbs olunanlar daha sonra Adanada edam edilmişdir.[163]

1943-cü ilin iyun ayında Türkiyənin Van ilində 33 nəfər kürd heyvan qaçaqmalçılığı ilə təqsirkar bilinərək, Mustafa Muğlalı tərəfindən məhkəmə keçirilmədən edam edilmişdir. Ölüm hökmü verilənlərdən sadəcə biri hadisə yerindən qaçmağa nail olmuşdur. Gerçəkləşən bu hadisələr Muğlalı hadisəsi kimi bilinmişdir.[164]

1937–1938-ci illərdə kürd zazalar Dərsim vilayətində Türkiyə hökumətinə qarşı üsyan qaldırırlar. Üsyana ələvi kürd tayfa rəisi olan Seyid Rza öndərlik edirdi. Türkiyə Silahlı Qüvvələrinin həyata keçirdiyi hərbi əməliyyatlar 10.000–80.000 kürdün ölümünə səbəb olmuşdur.[165][166] Bu müddətdə dörd fərqli hərbi əməliyyat gerçəkləşdirilmişdir.

10 sentyabr 1937-ci ildə Seyid Rza Ərzincan ilindəki hökumət binasının önünə gəlir ki, sülh üçün danışıqlar aparsın, ancaq o, həbs olunur.[167] O, növbəti gün Elazığa göndərilir və noyabr ayında yoldaşları ilə birlikdə edam olunur.[168] Türkiyə Respublikasının Baş naziri Cəlal Bayar Dərsim üsyançılarına hücum etmək qərarına gəlir bə 2 yanvar 1938-ci ildə hərbi əməliyyata start verir.[169] Həmin ilin avqustunda, daha sonra sentyabrında yeni bir hərbi əməliyyat həyata keçirilmişdir[170] Türkiyə Hərbi Hava Qüvvələri üsyan boyunca olduqca fəal olmuşdular. Pilotlardan biri Kamal Atatürkün övladlığa götürdüyü qızı Səbihə Göyçən də var idi.[171] Nuri Dərsimi Türkiyə Hərbi Hava Qüvvələrinin 1938-ci ildə vilayəti zəhərli qazlar ilə bombardman etdiyi iddia etmişdir.[172]

Kobaninin mühasirəsini etiraz edən kürdlər. 29 sentyabr 2014-cü il. İstanbul.
HDP tərəfdarları seçki nəticələrini qeyd edərkən. 8 iyun 2015-ci il. İstanbul.

1970-ci illərdə Türkiyə Kürdüstanındakı seperatçı hərəkat kürd-türk münaqişəsinə çevrildi. Türkiyə Silahlı Qüvvələri 1984-cü ildən 1999-cu ilə qədər PKK terror təşkilatı ilə vuruşurdu. Türkiyə hökuməti 1984-cü ildə PKK ilə vuruşmaq üçün Keçici və Könüllü Kənd Qoruyucuları sistemini təsis etmişdir. Bu milis qurumu yerli kürdlərdən təşkil olunmuşdu və təqribən 58.000 üzvə sahib idi. Qurumun bəzi üzvləri Türkiyə Dövlətinə çox ləyaqətli idi. Bu isə kürd döyüşçülər arasında çaxnaşmaya səbəb olmuşdur.[173]

Türkiyə Silahlı Qüvvələri ilə PKK arasındakı döyüşlərə görə ölkənin cənub-şərqindəki şəhərətrafı ərazilər əhalisiz qalmış, kürd mülkiləri Diyarbəkir, Van və Şırnak kimi şəhərlərə, Türkiyənin qərbinə və hətta Avropaya köçmüşdür. Bu köçün səbəbləri Türkiyə hökumətinin ərazidə həyata keçirdiyi hərbi əməliyyatlar və PKK təşkilatının kürd kəndlərinə etdikləri basqınlar idi.[174] Türkiyə hökuməti təxminən 3.000 kürd kəndini məhv etmiş, 378.000 nəfərin məcburi köçkün olmasına səbəb olmuşdur.[175]

2010-cu ildə PKK ilə hökumət qüvvələri vuruşmasından sonra İraq Kürdüstanında yerləşən bəzi yerlər Türkiyə Hərbi Hava Qüvvələri tərəfindən bombalanır.[176] Türkiyə Ali Seçki Şurası 2011-ci ildə PKK ilə bağlantıları olmaları haqqında istintaq aparılan kürd namizədləri yaxın vaxtlarda keçiriləcək ümumi seçkilərdən kənarlaşdırır.[177] Aprelin 19-u kürdlər qızğın etiraz aksiyalarına başlayırlar. Etiraz aksiyaları zamanı 3 nəfər ölür,[178] 2.500 nəfər həbs olunur.[179]

Türkiyə Respublikası Baş naziri Rəcəb Tayyib Ərdoğan 28 dekabr 2012-ci ildə hökumətin həbs edilmiş seperatçı lider Abdullah Öcalan ilə danışıqlar apardığını açıqlamışdır.[180] 21 mart 2013-cü ildə Öcalanın xalqa yazdığı məktub Diyarbəkir şəhərində keçirilən Novruz bayramı zamanı həm kürd, həm də ki türk dilində oxunulur. Məktubda sülhə və silahlı mübarizəyə son vermək çağırışı var idi. PKK bəyan edir ki, təşkilat sülh danışıqları aparmağa razıdır. 25 aprel 2013-cü ildə PKK Türkiyədəki bütün qüvvələrini Şimali İraqa köçürəcəyini açıqlayır.[181]

2014-cü ilin oktyabr ayının 6-sından 7-sinə qədər Türkiyənin bir neçə şəhərində iğtişaşlar baş verir. Buna səbəb Türkiyə hökumətinin İŞİD qüvvələrində qaçan YPG döyüşçülərinə sərhədi keçməyə icazə verməməsi idi. Etirazçılara gözyaşardıcı qaz və su topları ilə cavab verilmişdi. Etiraz aksiyalarında 37 nəfər həlak olur.[182] Suruç terror aktından sonra Şəhid Yalçın əməliyyatı həyata keçirilmişdir Bundan sorna Türkiyə Silahlı Qüvvələri İraqdakı PKK bazalarını bombalamağa başlayır. Buna səbəb təşkilatın birtərəfli olaraq, atəşkəsi sona çatdırmaq qərarı, eləcə də Ceylanpınar qəsəbəsində iki polisin öldürülməsi idi.[183][184][185] Çox keçməmiş ölkədə münaqişə yaranır. Xeyli kürd biznesi kütlələr tərəfindən yağmalanır və məhv edilmişdir.[186] Xalqların Demokratik Partiyasının baş qərargahı və onun qolları da hücumlara məruz qalır.[187] Bəzi kürd əhaliyə malik şəhər və kəndlərdə qətl hadisələri qeydə alınır.[188] Avropa Şurası Cizrə şəhərinin blokadasına görə öz narahatlılığını dilə gətirir.[189] 2017-ci ildən bəri kürd şəxsiyyətlərinin şərəfinə adlandırılmış küçə adları dəyişdirilir, kürd şəxsiyyətlərin şərəfinə ucaldırılmış heykəllər dağıdılır və kürd dilində yayım edən telekanallar bağlanılır.[190]

İran

[redaktə | vikimətni redaktə et]
Əsas məqalə: İran Kürdüstanı

Birinci Dünya müharibəsində Qacar hakimiyyətinin zəifliyi bəzi kürd tayfa rəislərinə bu xaotik vəziyyətdən istifadə etməyə həvəsləndirmişdi. Şikak tayfasının rəisi Simko 1918-ci ildən 1922-ci ilə qədər Urmiya gölünün qərbində öz rejimini təsis etmişdir. Həvrəman vilayətinin başçısı Cəfər sultan Mərivan ilə Hələbcə arasındakı ərazinin nəzarətini 1925-ci ilə qədər ələ keçirmişdir. 1922-ci ildə sonralar birinci Pəhləvi monarxı Rza xan kürd tayfa rəislərinə qarşı tədbirlər görməyə başlamışdır. Simko regionu 1922-ci ilin payızında regionu tərk etməli olmuş və səkkiz il gizli həyat yaşamalı olmuşdur. İran rejimi 1930-cu ildə onu təslim olmağa cəlb edəndə hökumət ona Üşnəviyyə yaxınlıqlarında tələ qurmuş və öldürmüşdür. Bundan sonra Rza şah kürdlərə qarşı qəddar, ancaq effektiv bir siyasət yürütmüşdür. Yüzlərlə kürd tayfa rəisi deportasiya olunmuşdur. Həmçinin, onların sahibləndiyi ərazilər hökumət tərəfindən müsadirə edilmişdir.[191]

İran daxilində Məhabad Cümhuriyyətinin xəritəsi (1945-46-cı illər)

Antihitler koalisiyası 1941-ci ilin sentyabr ayında İrana soxulanda İran Silahlı Qüvvələri çox keçməmiş dağıdılmışdır və onların silah-sursatı kürdlər tərəfindən ələ keçirilmişdir. Kürd tayfa rəislərinin oğulları bu şəraitdən istifadə etmiş və Tehran şəhərindəki sürgünlərindən qaçmışdır. Kürd tayfa rəisi olan Həmə Rəşid Sərdəşt, Banə və Mərivan şəhərlərini ələ keçirmişdir. O və onun qüvvələri 1944-cü ilin payızında İran qoşunları tərəfindən məğlub edilmişdir.[192]

İran İkinci Dünya müharibəsində öz neytrallığı bəyan etsə də, antihitler koalisiyası tərəfindən işğal olunmuşdu. Azərbaycan böhranı zamanı, SSRİ-nin dəstəyi ilə 1946-cı ildə Qazı Məhəmmədin öndərliyi altındakı Komeley Ciyanevey Kürd hərəkatı tərəfindən Məhabad şəhərində respublika təsis olunmuşdur. Bu kiçik ölkə Məhabad, Bükan, Piranşəhər və Üşnəviyyə şəhərlərini əhatə etdiyindən ölkənin varlığını bütün İran kürdləri dəstəkləmirdi. Məhabad Cümhuriyyəti bir ildən az bir müddətdə mövcud olmuşdur. Sovet qüvvələrini bu zaman regiondan çəkilmiş və mərkəzi İran hökumətinin qüvvələrinin seperatçıları məğlub etməsinə icazə vermişdir.[193]

Kürd siyasi təşkilatlar şaha qarşı bir inqilabı böyük maraq ilə dəstəkləyirdilər. Bu inqilab 1979-cu ilin fevral ayında Ayətullah Xamneyini ölkənin başçısına çevirmişdir. Şah kürdlərin muxtariyyət əldə etmək və mərkəzi hökumətin onların daxili işlərinə daha az qarışmasına nail olmaq səylərinə qarşı çıxmışdır. Şah rejimi hakimiyyətdə olan farslardan bir qədər fərqli bir dilə və mədəniyyətə sahib kürdlərin xarici qüvvələr tərəfindən sui-istifadə olunacağına inanırdı. Bu böhran 1979-cu ildə kürdlərə yeni konstitusiyanın yazılmasından məsul olan "Mütəxəssislər şurası"nda yer vərilməməsindən sonra daha da dərinləşmişdi. Ayətullah Xamneyini Əbdül Rəhman Qasımlını bu şuranın birinci yığıncağına qoşulmasına imkan verməmişdir.[194] Pəhləvi sülaləsinin süquta uğramasından sonra İran Kürdüstanında milliyətçilik dalğası yayılmağa başlamış, hətta inqilab əleyhinə üsyanlar qaldırılmışdır. 1979-cu ilin əvvəllərində kürd fraksiyalar ilə İran inqilabi hökumətinin qüvvələri arasında hərbi münaqişə başlamışdır. Kürd silahlı dəstələri əsasən İran Kürdüstanının Demokratik Partiyası və solçu İran Kürdüstanı Komalə Partiyasından təşkil olunmuşdu.[195] 1979-cu ilin dekabr ayında səsləndirdiyi nitqdə Əli Xamenei etnik azlıqlar anlayışının İslam doktrinasına qarşı olduğunu vurğulamışdır. O həmçinin, "Müsəlman ölkələrinin birləşməsini görmək istəməyənlər"i etnik azlıqlar arasında milliyətçilik problemləri yaratmaq ilə günahkarlandırmışdır. Onun bu düşüncələri ruhani rəhbərlik tərəfindən dəstəklənmişdir.[196]

2 dekabr 1996-cı ildə görkəmli sünni ruhanisi Molla Məhəmməd Rabiyeyin ölümü şəhərində sünni kürdlər ilə hüquq-mühafizə qüvvələri arasında şiddətli döyüşlərə səbəb olmuşdur. Molla Rabiyey Kirmanşah şəhərindəki Əl-Şəfeyi məscidində imam idi. Mitinqlər daha üç gün davam etmiş və Kürdüstan ostanında yerləşən başqa şəhər və qəsəbələrə yayılmışdır.[197]

Kürdüstan ostanının xəritəsi.

1997-ci ildə keçirilən İran prezident seçkilərində sünni kürdlər də iştirak etmişdir. Həm mülki, həm də ki hərbi kürd müxalif qrupları kürdlərdən xahiş etmişdir ki, seçkilərə "laqeyd yanaşmasın"lar. Prezident Məhəmməd Hatəmi kürd mədəniyyətinin və tarixini tərifləmişdi. Kürdlərin bu vaxtlardakı tələbləri əsasən kürd dili və yüksək vəzifəli səlahiyyətliləri ilə bağlı idi. Hatəmi birinci prezidentlik dövründə Abdulla Ramazanzadəni Kürdüstan ostanının birinci kürd qubernatoru təyin etmişdir. O həmçinin, bir neçə sünni və şiə kürdü öz və ya kabinet üzvlərinin məsləhətçiləri kimi işə almışdır. Hatəmi ikinci prezidentlik dövründə kabinet üzvlüyünə iki dənə kürd əsilli şiə siyasətçini təyin etmişdir.[198] Altıncı parlamentə 18 kürd siyasətçi seçilmişdi. Kürdüstan və Kirmanşah ostanlarını təmsil edən 40 nəfərlik parlament fraksiyası təsis edilmişdir.[199]

1999-cu ilin fevral ayında kürd milliyətçilər Məhabad, Sənəndəc və Urmiya kimi bir neçə şəhərin küçələrinə çıxmış və İran hökuməti əleyhinə, Abdullah Öcalan lehinə mitinqlər keçirdilər. Bu, sərhədlərarası kürd hərəkatı olaraq dəyərləndirilmişdir.[200] Bu mitinqlər hökumət qüvvələri tərəfindən şiddətli şəkildə yatırılmışdır. İnsan hüquqları üzrə ixtisaslaşmış müxtəlif qruplara görə, ən azı 20 nəfər öldürülmüşdür.[201]

9 iyul 2005-ci ildə kürd müxalifətçi fəal Şirvan Qədiri[202] və daha iki kürd əsilli şəxs İran hüquq-mühafizə işçiləri tərəfindən Məhabad şəhərində qətlə yetirilmişdir. Növbəti altı həftə Məhabad, Piranşəhr, Sənəndəc, Sərdəşt, Üşnəviyyə, Banə, Saqqız kimi kürd əhaliyə sahib şəhər, qəsəbə və kəndlərdə iğtişaşlar və mitinqlər təşkil olunmuşdur.[203] Bu iğtişaşlarda onlarla insan öldürülmüş və yaralanmışdır, yüzlərlə insan isə həbs edilmişdir. 13 mart 2006-cı ildə İran insan hüquqları vəkili, Şirvan Qədirinin hüquqşünası Saleh Nikbəxt Qədirinin qatilinin bir hüquq-mühafizə işçisi olduğunu və onun qanunsuzcasına öldürüldüyünü açıqlamışdır. O həmçinin, qatil və qətl əmirini verən ilə yerli məhkəmə sisteminin əməkdaşlıq etdiyini qeyd etmişdir.[204]

İraq

[redaktə | vikimətni redaktə et]
Əsas məqalə: İraq Kürdüstanı
İraqdakı Birləşmiş Krallıq mandatına qarşı bir neçə üsyan qaldırmış tayfa başçısı Mahmud Bərzənci. İraq Kürdüstanı. 1919-cu il.

Birinci Dünya müharibəsi zamanı Birləşmiş Krallıq və Fransa Qərbi Asiyanı Says–Piko sazişinə əsasən bölmüşdür.[205] Sevr müqaviləsi və Lozanna müqaviləsi onu əvəz etmiş, müasir bir Qərbi Asiya və Türkiyə Respublikası qurmuşdur.[141][142] Millətlər Liqası Fransaya Suriya və Livanda, Birləşmiş Krallığa isə Fələstin və İraqda mandatlar bağışlamışdır.[206] Osmanlı imperiyasının Ərəbistan yarımadasındakı hissələri axırda, Səudiyyə Ərəbistanı və Yəmən tərəfindən alınmışdı.

1 dekabr 1918-ci il tarixində Süleymaniyyə şəhərində keçirilən yığıncaqda ingilis polkovnik Arnold Uilson ilə kürd tayfa başçıları Birləşmiş Krallığa təklif verdilər, hansı ki, Birləşmiş Krallıq protektoratı olacaq birləşmiş və müstəqil bir kürd dövlətinin təsis edilməsi ilə bağlı idi.[207] 1919-cu ildən 1922-ci ilə qədər nüfuzlu kürd öndəri Şeyx Mahmud Bərzənci kürd hökuməti qurmuş və Böyük Britaniya hakimiyyətinə qarşı iki dənə üsyan qaldırmışdır. Birinci üsyan 22 may 1919-cu il tarixində Süleymaniyyə şəhərində iki ingilis səlahiyyətlisinin həbs edilməsi ilə başlamış, daha sonra isə Mosul və Ərbil şəhərlərinə qədər yayılmışdır, ancaq bir müddət sonra yatırılmışdır.[208]

Kürd silahlı dəstələrinin məğlubiyyətindən sonra Mahmud Bərzənci Hindistana sürgün edilmişdir.[209] 1920-ci ilin iyul ayında 62 tayfa başçısı Kürdüstanın müstəqilliyini tələb edirlər. 1922-ci ildə Birləşmiş Krallıq Mosul və Kərkük şəhərlərinə iddia irəli sürən Türkiyəyə qarşı bufer olması ümidilə Şeyx Mahmuda səlahiyyət verir. Buna baxmayaraq, ingilislərə itaət etməyən Şeyx Mahmud 1922-ci ildə Kürdüstan krallığının müstəqilliyini və özünün bu dövlətin kralı olduğunu bəyan edir.[210] İki il davam edən böhranda ingilislər kürdləri özlərindən asılı vəziyyətə sala bilmişdilər.[211] Buna baxmayaraq, İraqın 1930-cü ildə Millətlər Liqasına qəbul edilməsi bəyan edildikdən sonra Şeyx Mahmud üçüncü bir üsyan qaldırmış, ancaq Birləşmiş Krallığın quru və hava qüvvələri onu yenə məğlub etmişdir.[212][213]

İraq ordusunun istifadə etdiyi haubitsa. Ərbil yaxınlığı, İraq. 1932-ci il.

1927-ci ildə Barzani tayfası İraq kürdlərinin hüquqlarının ən böyük dəstəkçilərindən biri olmuşdu. 1929-cu ildə Barzani İraqın şimalında kürd vilayətinin təsis olunmasını tələb etmişdir. Bu tələblər ilə ruhlanmış kürdlər 1931-ci ildə Millətlər Liqasına müraciət etdilər ki, müstəqil bir kürd hökuməti yaradılsın. Həmin ilin axırlarında Əhməd Barzani İraqa qarşı üsyan qaldırmış, bir neçə ay sonra məğlub edilsə də, başlatdığı hərəkat kürdlərin müstəqillik uğrundakı növbəti dövrlərdəki mübarizələrində böyük rol oynamışdır. İkinci Dünya müharibəsi zamanı İraq hakimiyyətində boşluqlar yaranmış, Mustafa Barzani öndərliyindəki kürd tayfaları bundan istifadə edərək üsyan qaldırmışdılar. Onlar İraq Kürdüstanını 1945-ci ilə qədər idarə etsələr də, iraqlılar kürdləri yenidən özlərindən asılı vəziyyətə sala bilmişdilər. Mustafa Barzani İrana sürgün edilmiş və 1946-cı ildə Məhabad Cümhuriyyətinin süquta uğramasından sonra SSRİ-yə köçür.[214][215]

Mustafa Barzani ilə Əbdülkərim Qasım danışarkən.

1958-ci ildə Əbdülkərim Qasımın gerçəkləşdirdiyi hərbi çevrilişdən sonra Mustafa Barzani İraqa dəvət edilmiş və o, yerli xalq tərəfindən çox yaxşı qarşılanır. Qasım ilə Barzani arasındakı razılaşmanın bir parçası olaraq, Qasım kürdlərə regional muxtariyyət vəd edir, qarşılığında Barzaninin siyasi dəstəyini istəyir. Buna əlavə olaraq, Barzani 1959–1960-cı illər Kürdüstan Demokratik Partiyasının (KDP) sədri olur.[216] Qasım ilə Barzani arasındakı razılaşmadan iki il keçməsinə baxmayaraq, Qasım öz vədlərini gerçəkləşdirmirdi. Buna görə də KDP regional muxtariyyət uğrunda təşviqat aparır.[217] Bundan sonra gerçəkləşən hadisələr Birinci İraq–Kürdüstan müharibəsi adlanır ki, bu, 1970-ci ilə qədər davam etmişdir.[218] Üsyan 1960-cı illərdə qızğın, uzun bir müharibəyə çevrilmişdir. Müharibə 1970-ci ildə çıxılmaz vəziyyətdə idi, İraq qüvvələri kürd üsyanını yatıra bilmirdi.[219][220] Bu vaxta qədər 75.000–105.000 insan həlak olmuşdu.[221][222] İraq mərkəzi hökuməti ilə Kürdüstan regional hökuməti arasında aparılan danışıqlar 1970-ci ildə İraq–Kürdüstan muxtariyyət sazişinin imzalanması ilə nəticələnmişdir.[223]

ABŞ 1973-cü ildə İran şahı ilə gizli bir saziş imzalamışdır. Bu razılaşmaya görə, SAVAK təşkilatı MKİ və Mossad ilə əməkdaşlıq edərək kürd üsyançıları Bağdada qarşı məxvi şəkildə maliyyələşdirəcəkdi.[224] 1974-cü ildə İraq hökuməti kürdlərə qarşı bir hücum əməliyyatı gerçəkləşdirir. İkinci İraq–Kürdüstan müharibəsi adlanan bu əməliyyatda İraq Silahlı Qüvvələri kürd üsyançıları ölkənin İran ilə olan sərhədə qədər qovur.[225] İraq hökuməti Tehrana məlumat verir ki, əgər İran kürdləri dəstəkləməkdən imtina etsə, İraq İranın digər tələblərini ödəməyə razıdır. Əlcəzair Prezidenti Huari Bumedyenin vasitəçiliyi ilə 1975-ci ildə İraq və İran müqavilə imzalamışdır,[226] hansı ki, kürdləri yardımsız vəziyyətə salır və Tehranın kürd hərəkatına verdiyi dəstəyi kəsir. Barzani tərəfkeşlərinin çoxusu ilə İrana qaçır. Digər üsyançılar kütləvi şəkildə təslim olurlar və üsyan bir neçə gün sonra tamamilə yatırılır.[227]

Hələbcə şəhərinə zəhərli qaz hücumuda həlak olanların qəbirləri.

Nəticədə, İraq hökuməti ölkənin şimal ərazilərindəki hakimiyyətini gücləndirir və İraq Kürdüstanındakı neft yataqlarına yaxın məntəqələrə, xüsusən də Kərkük şəhərinə ərəbləri köçürərək ərəbləşdirmə proqramına start verir.[228] İraqdakı BƏƏS hökuməti ölkənin şimalında yaşayan etnik azlıqları – kürdləri, yezidiləri, aysorları, şəbəkları, türkmanları və ermənilər]]i məcburi köçkünə çevirdi və mədəni baxımdan ərəbləşdirdi. Səddam Hüseyn öndərliyindəki BƏƏS partiyası 1970-ci illərin ortalarından etnik azlıqları sürgün etmişdir.[229] Kürdlərə qarşı aparılan repressiya hökumət ilə kürd partizan döyüşçüləri arasındakı münaqişəni daha da qızışdırdı. Proqram 1970-ci illərin axırlarında kulminasiya nöqtəsinə çatmışdır. 1978–1979-cu illərdə 600-ə yaxın kürd kəndi yandırılmış, təqribən 200.000 kürd məcburi köçkün olmuşdur.[230] 1960-cı illərdən 2000-ci illərə qədər aparılan bu müstəmləkəçi siyasətin məqsədi Şimali İraqın demoqrafiyasında ərəb dominantlığı əldə etmək idi. BƏƏS partiyasının bu siyasətinə bəzən "daxili müstəmləkəçilik" də deyilir.[231][232]

İraq hökuməti İran–İraq müharibəsi zamanı yenə antikürd siyasət yürütmüşdür. Buna görə də ölkədə de-fakto vətəndaş müharibəsi gerçəkləşmişdir. İraq beynəlxalq cəmiyyət tərəfindən sərt şəkildə qınanmış, lakin kürdlərə qarşı kimyəvi silahlardan istifadə kimi repressiv, zalım əməllərinə görə heç vaxt ciddi şəkildə cəzalandırılmamışdır. Hələbcə şəhərinə zəhərli qaz hücumunda minlərlə insan həlak olmuşdur.[233] Əl-Ənfal əməliyyatı İraq kürdlərinin sistematik şəkildə soyqırıma uğramasından ibarət idi.[234][235] Layihənin birinci hissəsi 1982-ci ildə həyata keçirilmiş və 5.000–8.000 Barzani kürdünün oğurlanması ilə nəticələnmişdir.[236] Layihənin ikinci, daha ekstensiv və geniş hissəsi 29 mart 1987-ci ildən 13 aprel 1989-cu ilə qədər davam etmiş, Səddam Hüseyn və Əli Həsən əl-Məcid öndərliyindəki İraq ordusunun kürdlərə qarşı soyqırım siyasəti yürütməsinə görə gerçəkləşmiş, insan hüquqları pozuntuları – kimvəyi silahlardan istifadə,[237] 2.000-ə yaxın kəndin məhv edilməsi və ən azı 50.000 kürd kəndlisinin öldürülməsi ilə səciyyələndirilirdi. Əlavə olaraq, 70.000 nəfərin yaşadığı Qalat-Dizə şəhəri tamamilə məhv edilmişdir. Əməliyyat zamanı Kərkük şəhəri ərəbləşdirilmiş, zəngin neft yataqlarına malik şəhərdə yaşayan kürdlər oradan qovulmuşdur.[238]

İraq Kürdüstanı 1991-ci və 1998-ci ildə

1970-ci ildə vilayətə muxtariyyət verilsə də İraq Kürdüstanının yerli əhalisi müəyyən bir demokratik azadlıq yaşaya bilməmişdir. Buna baxmayaraq, 1991-ci ildə Səddam Hüseynə qarşı qaldırılmış üsyan və Birinci Körfəz müharibəsinin nəticələnməsindən sonra vəziyyət dəyişməyə başladı. Birləşmiş Millətlər Təşkilatının Təhlükəsizlik Şurasının 688 nömrəli qətnaməsi 1.500.000 kürd qaçqını[239] ilə bağlı yaranmış beynəlxalq narahata görə, yerli əhaliyə sığınacaq yaratmışdır. ABŞ və koalisiya İraqın şimal və cənub hissələrində uçuşsuz zona yaratdı, ancaq bu, Süleymaniyyə və Kərkük kimi kürd əhaliyə malik şəhərlərə aid deyildi.[240] İraq və kürd qüvvələri arasında qanlı döyüşlər gerçəkləşir, hansı ki, 25.000–180.000 kürdüstanlının ölümü ilə nəticələnir.[241][242] Axırda, İraq hökuməti 1991-ci ilin oktyabr ayında İraq Kürdüstanının de-fakto müstəqil şəkildə fəaliyyət göstərilməsinə icazə verildikdən sonra İraq qoşunları vilayətdən tamamilə çəkilmişdir.[243]

Eyni zamanda, İraq mərkəzi hökuməti vilayətə iqtisadi blokada tətbiq edərək onun neft və qida ehtiyatlarını azaldırdı.[244] 1992-ci ilin iyun ayında seçkilər keçirilir, ancaq nəticə qeyri-müəyyən olur, çünki assambleya iki əsas partiya – Kürdüstan Demokratik Partiyası (KDP) ilə Kürdüstan Vətənpərvər İttifaqı (KVİ) və onların müttəfiqləri arasında demək olar ki, bərabər şəkildə bölünmüşdü. Aprel ayında İraq Kürdüstanının rəhbərləri Türkiyə ilə olan münasibətlərini yaxşılaşdırmaq üçün PKK terror təşkilatının Türkiyəyə basqınlarını sona çatdırmaq qərarına gəlirlər. Buna cavab olaraq, PKK Türkiyə ilə İraq sərhədindəki ticarət yollarını kəsir.[245] Bu məsələni həll etmək üçün Türkiyə Silahlı Qüvvələri ilə Peşmərgə oktyabr ayında PKK terror təşkilatına qarşı birlikdə əməliyyat keçirir.[246] Bu dövrdə kürdlər ikili embarqoya məruz qalmışdılar. Birləşmiş Millətlər Təşkilatı İraqa, Səddam Hüseyn isə İraq Kürdüstanına embarqo tətbiq edirdi. Kəskin iqtisadi çətinliklər iki dominant siyasi partiyalar arasındakı gərginliyi daha da dərinləşdirdi. KDP ilə KVİ ticarət yolları və resurslar üçün bir-birləri ilə yarışırdılar.[247] Bu iki partiya arasındakı münasibət 1993-cü ilin sentyabr ayında baş verən atışmalardan sonra təhlükəli şəkildə gərginləşdi.[248] Bu, İraq Kürdüstanında hakimiyyət uğrunda vətəndaş müharibəsinə səbəb olmuşdur, hansı ki, 1996-cı ilə qədər davam etmişdir.

Türkiyə Silahlı Qüvvələri 1990-cı illərdə İraq Kürdüstanında bir neçə sərhədlərarası hərbi əməliyyat keçirmişdir. Bu əməliyyatların məqsədi PKK terror təşkilatının ölkəyə keçirdiyi basqınları sona çatdırmaq idi.[249] 1992-ci ildə keçirilmiş əməliyyatdan sonra 1995-ci ilin mart ayında «Polad» əməliyyatına start verilmişdir, hansı ki, 64 türk əsgərinin və 555 kürd döyüşçüsünün ölümü ilə nəticələnmişdir.[250] 1997-ci ildə iki dənə əməliyyat həyata keçirilmişdir. May ayında həyata keçirilmiş «Çəkic» əməliyyatının uğursuzluğu sentyabr ayında isə «Şəfəq» əməliyyatına start verilməsinə səbəb olmuşdur.[251]

İraq Kürdüstanı 2003-cü ildə başlamış İraq müharibəsində əhəmiyyətli bir rol oynamışdır. 2003-cü ilin yazında müxtəlif kürd silahlı dəstələri birlikdə İraq hökumətinə qarşı vuruşmağa başlayırlar. Peşmərgə adlı kürd hərbi qüvvələri İraq hökumətinin devirilməsindən böyük rol oynamışdılar,[252] lakin kürdlər o vaxtan bəri Bağdada qoşun yürütmək istəmirlər, onun yerinə İraqın əksəriyyətində yayılmış sektant münaqişədən uzaq durmağı seçmişdilər.[253]

İŞİD-in start verdiyi 2014-cü il Şimali İraq əməliyyatından əvvəl İraqdakı mübahisəli ərazilərin xəritəsi.
  Mübahisəli və Kürdüstan Regional Hökuməti nəzarətində.
  Mübahisəli və mərkəzi İraq hökuməti nəzarətində.

İraq Kürdüstanı ilə mərkəzi İraq hökuməti arasında gərginlik 2011-ci ildə yenidən alovlandı. Bu səfər baş verən gərginliyin səbəbləri hakimiyyətin bölüşdürülməsi, neft istehsalatı və idarə edilən ərazi idi. 2012-ci ilin aprel ayında İraq Kürdüstanının prezidenti Məsud Barzani tələblərinin qəbul edilmədiyi halda vilayətin sentyabr ayına qədər öz müstəqilliyini bəyan edəcəyini bildirmişdir.[254] Buna baxmayaraq, İraq hökuməti 2012-ci ilin sentyabr ayında Kürdüstan Regional Hökumətindən Peşmərgənin idarəsini tələb etdi. İraq Silahlı Qüvvələrinin həm Bağdad, həm də ki Kürdüstan Regional Hökumətinin yurisdiksiya iddia etdiyi ərazilərdə Diclə Əməliyyat Komandanlığının təsis etməsindən sonra münasibətlər daha da gərginləşdi. Noyabr ayının 16-da İraq qoşunları ilə Peşmərgə qüvvələri arasında atışma baş verir və bir nəfər həlak olur.[255]

İraq Kürdüstanı 2014-cü ildən bəri federal İraq hökuməti ilə Bağdad hökumətinin vilayətin ərazi idarəsi, neft ixracatı və büdcədən istifadəsinə nəzarət edə bilməməsi haqqında mübahisələr yaranmışdır. İraqda sektant böhranın gerçəkləşməsi, o cümlədən İraqın süquta uğraması gündəmə gəldikcə, İraq kürdləri müstəqillik mövzusunu səsləndirməyə başlamışdılar. İŞİD tərəfindən həyata keçirilmiş Şimali İraq əməliyyatında İraq Kürdüstanı Kərkük şəhərinin, eləcə də Şimali İraqda yerləşən digər mübahisəli ərazilərin nəzarətini ələ ala bilmişdir. 1 iyul 2014-cü il tarixində Məsud Barzani bəyan etmişdir ki, "İraq kürdləri bir neçə ay sonra müstəqillik referendumu keçirəcək".[256] Əvvəllər müstəqil bir İraq Kürdüstanına qarşı çıxan Türkiyə müstəqil bir kürd dövlətini tanıyacağını vurğulamışdır.[257] 11 iyul 2014-cü ildə Kürdüstan Regional Hökuməti Kərkük neft yatağını ələ keçirir. Buna cavab olaraq, Bağdad bildirmişdir ki, əgər neft yataqları İraq hökumətinin nəzarətinə geri qaytarılmasa, İraq Kürdüstanı "ağır nəticələr" ilə üzləşəcək.[258]

2016-cı ilin fevral ayında İraq Kürdüstanının prezidenti Məsud Barzani demişdir ki, "Kürdüstan xalqının öz gələcəklərini bir referendum vasitəsilə qərarlaşdırmaq vaxtı gəlib". O, bunu deyərək müstəqillik referendumunu dəstəkəmiş, Şotlandiya, Kataloniya və Kvebek kimi yerlərdəki refendumlara istinad etmişdir.[259] Martın 13-də Barzani rəsmi şəkildə elan etmişdir ki, İraq Kürdüstanı 2017-ci ilin oktyabr ayından əvvəl bir müstəqillik referendumu keçirəcək.[260] Referendum 25 sentyabr 2017-ci ildə keçirilmişdir.[261]

Suriya

[redaktə | vikimətni redaktə et]
Əsas məqalə: Rojava

Rojavanın əhalisi XX əsrin əvvəllərində çox dəyişmişdir. Ermənilər və aysorlar Osmanlı səlahiyyətliləri ilə kürd qüvvələri, habelə çərkəz və çeçen tayfaları tərəfindən əraziyə köçürülmüşdür.[262][263] Kürdlər aysorlara çoxlu vəhşiliklər etmiş, aysorların əvvəllər yaşadığı ərazilərə köçmüşdülər.[264] 1914–1920-ci illərdə çərkəzlər, çeçenlər və kürdlər aysorlara qırğınlar törədir, ərəblər isə qaçan aysorlara hücum edirdi.[263][265][266][267][268]

Rojavadakı kürd-xristian koalisiyanın rəhbərlərindən biri olan Haco ağa.

Antanta dövlətlərinin Birinci Dünya müharibəsindən qalib çıxmalarından və Osmanlı imperiyasının məğlubiyyətindən sonra 1920-ci ildə Sevr sülh müqaviləsi imzalanmışdır. Sülh müqaviləsi Osmanlı Kürdüstanının yeni Türkiyə Respublikasında muxtariyyət əldə etməsini nəzərdə tuturdu.[141] Türkiyə İstiqlaliyyət müharibəsində Mustafa Kamal Atatürk öndərliyindəki qüvvələrin qalib gəlməsi 1923-cü ildə Lozanna sülh müqaviləsinin imzalanmasına gətirib çıxarır. Bu müqavilə heç bir Kürdüstan dövlətindən bəhs etmirdi.[142] Müqaviləyə əsasən, Osmanlı Kürdüstanı Türkiyə Respublikası, Fransa müstəmləkəsi olan Suriya və Birləşmiş Krallıq müstəmləkəsi olan İraq arasında bölüşdürülmüşdür.[269]

Kürdlər Suriyada Fransa mandatı dövründə diqqətəlayiq hüquqlar əldə etmişdilər, çünki Fransa rejimi parçala və idarə et strategiyasından istifadə edərək etnik azlıqlara muxtariyyət verirdi və hərbi xidmətə çağırdıqları əsasən kürdlər, ələvilər və druzlardan ibarət idi.[270] 1931-ci ilin dekabr ayından 1932-ci ilin yanvar ayına qədər yeni Suriya konstitusiyası əsasında seçkilər keçirilmişdir.[271] Seçilmiş deputatlar arasında Suriya kürd milliyətçi Xoybun partiyasının üç üzvü – Xəlil bəy ibn-İbrahim paşa, Mustafa bəy ibn-Şahin və Həsən Auni var idi.[272]

Kürdlərin Suriyaya immiqrasiyası 1926-cı ildə Türkiyə hökumətinə qarşı qaldırılan Şeyx Səid üsyanının uğursuzluğundan sonra başlamışdır.[273] Fransa mandatı səlahiyyətliləri onlara vətəndaşlıq vermişdir.[263][274] Birinci Dünya müharibəsi zamanı kürdlər Hakkarinin şimalındakı kəndlərə hücum etmiş, xeyli aysor və ermənini öldürmüşdür.[275]

1930-cu illərin ortalarında kürdlər və xristianlar arasında muxtariyyətçi hərəkat yaranmışdı. Hərəkatın kürd öndərləri Haco ağa, Qədir bəy və Xəlil bəy İbrahim paşa idi. Haco ağa Həvərkan tayfa konfederasiyasının başçısı idi və Xoybun partiyasının öndərlərindən biri idi. O, özünü kürdlərin nümayəndəsi kimi tanıdırdı və xristianlar ilə birlikdə koalisiya qurmuşdu. Xristianların öndəri Suriya Katolik Kilsəsinin patriarxı İqnati Qavriil I Tappuni və Erməni Katolik Kilsəsinin Əl-Qamışlı rəhbəri Mişel Dom idi. Kürd-xristian koalisiyası fransız qüvvələrinin Suriya müstəqillik əldə etdiyi təqdirdə vilayətdən çəkilməklərini istəyirdi. Onlar qorxurdular ki, milliyətçi Dəməşq hökuməti etnik azlıqlardan olan səlahiyyətliləri müsəlman ərəblər ilə əvəz edəcəklər. Fransa rejimi bu hərəkatın tələblərini rədd etmiş, hətta Ələvi Dövləti və Cəbəl əl-Druz Dövlətini Suriya Respublikasına qatmışdır.[276] 1936-cı ildə Fransa qüvvələri Amuda şəhərini bombalayır. 13 avqust 1937-ci ildə 500 kürd əhalisinin əksəriyyəti xristian[277] aysorlardan[278] ibarət qəsəbəyə hücum edir və onu məhv edir. Şəhərin xristian əhalisi[a] Qamışlı və Həsəkə şəhərlərinə qaçır.[279]

Suriyanın etnik və dini xəritəsi. Kürdlərin yaşadığı ərazilər çəhrayı rəngdə verilib. 1976-cı il.

Osman Sabri və Həmzə Divəran, eləcə də digər kürd siyasətçilər 1957-ci ildə Suriya Kürdüstan Demokratik Partiyasını (SKDP) təsis etmişdilər.[280] SKDP-nin hədəfləri kürd mədəni hüquqlarının, iqtisadi tərəqqi və demokratik dəyişikliklərin təbliğatı idi. Ölkəni kürd mədəni hüquqlarının tanınmasına çağıran partiya Birləşmiş Ərəb Respublikasının təzyiqlərinə məruz qalır. Bu dövrdə kürd dilində kitablara sahib olmaq və kürd dilində mahnı oxumaq, hətta kürd xalq musiqilərini ifa etmək polis nəzarətinə alınmaq üçün yetərli səbəb idi. SKDP Suriya hökuməti tərəfindən heç vaxt qanuni şəkildə tanınmamışdır və bu günə kimi yeraltı fəaliyyət göstərir. 1960-cı ildə partiya repressiyaya uğramış, onun liderlərindən bir neçəsi seperatçılıq ilə təqsirkar bilinərək həbs edilmişdir. Suriyanın 1961-ci ildə Misir ilə siyasi birlik qurmaq cəhdi uğursuz olan zaman[281] ölkə Suriya Ərəb Respublikası elan edilmişdir.[282]

BƏƏS partiyası Suriyaya gəldikdən sonra rejim yerli kürdlərə və aysorlara repressiya tətbiq etmişdir. Suriyanın 1970-ci illərdəki daxili siyasəti ərəblərin əhalisi əsasən kürdlərdən təşkil olunmuş ərazilərə yerləşmələrinə gətirib çıxarmışdı.[283] Suriya hökuməti 1965-ci ildə Türkiyə ilə olan sərhəd boyunca Ərəb kəmərini[b] qurmaq qərarına gəlmişdir. Kəmərin qalınlığı 10–15 kilometr idi[284] və Türkiyə ilə olan sərhəd boyunca, İraq ilə olan sərhəddən Rəsulayn şəhərinə qədər uzanırdı. Ərəb kəməri layihəsinin həyata keçirilməsinə 1973-cü ildə start verilmişdi. Bu vaxt bədəvi ərəblər kürd əhaliyə malik ərazilərə köçürülmüşdür. Ərazinin toponimləri ərəbləşdirilmişdir. Orijinal layihəyə görə, təqribən 140.000 kürd ölkənin cənubundakı səhraya deportasiya edilməli idi. Kürd kəndçilərin öz torpaqlarından məhrum edilməsi qərarının qəbul edilməsinə baxmayaraq, onlar evlərini başqalarına vermək oradan başqa yerə köçməyə qarşı çıxdılar. Bu kürd kəndçilər əcnəbi təyin edilmişdilər. Buna görə də onların mülklərə sahib olmasına, ev bərpa etmələrinə və ya yeni bir ev tikmələrinə icazə verilmirdi.[283] Hafiz əl-Əsəd 1976-cı ildə ərəbləşdirmə siyasətini sona çatdırmışdır.[284]

1986-cı ilin mart ayında kürd milli geyimləri geyinmiş bir neçə min kürd Dəməşq şəhərində Novruz bayramını qeyd etməyə başlayır. Şəhərin hüquq-mühafizə qüvvələri onlara xəbərdarlıq verir ki, bu geyimlər qadağan olunub. Hüquq-mühafizə qüvvələri bu xəbərdarlığa məhəl qoymayan kürdlərə atəş açır və bir kürdü qətlə yetirir. Onun əl-Qamışlı şəhərində keçirilən dəfn mərasimində 40.000 kürd iştirak edir. Eyni zamanda, Əfrin şəhərində keçirilən Novruz bayramında üç kürd qətlə yetirilmişdir[285]

Kürdlər, aysorlar və ərəblər birlikdə Suriya hökumətinə qarşı etiraz aksiyası keçirirlər. Əl-Qamışlı. 6 yanvar 2012-ci il.

Tunis inqilabı və Misir inqilabından sonra 4 fevral 2011-ci il tarixində "Feysbuk" sosial şəbəkəsi vasitəsilə siyasi fəallar tərəfindən Suriyada "Qəzəb günü" elan edilmişdir. Etiraz aksiyalarında o qədər də çox adam insan iştirak etməmişdi, ancaq etirazçılar arasında kürdlər də var idi.[286] 7 oktyabr 2011-ci ildə kürd siyasi lider Məşəl Təmo öz mənzilində hökumət agentləri olduqları düşünülən maskalı şəxslər tərəfindən güllələnir. Təmonun Əl-Qamışlı şəhərində dəfn mərasimi zamanı hüquq-mühafizə qüvvələri 50.000 nəfərdən çox insandan təşkil olunmuş kütləyə atəş açır və 5 nəfəri qətlə yetirir.[287] Təmonun oğlu Fares Təmo demişdir: "Mənim atamın sui-qəsdə uğraması rejimin tabutundakı vint idi. Onlar mənim atamı öldürərək çox böyük bir səhv etdilər".[288] O gündən sonra kürd etirazçılar Suriyadakı böhranda yaxından iştirak etməyə başlayırlar.[289] 2012-ci ilin iyun ayında ölkənin ən böyük müxalif qrupu olan Suriya Milli Şurası milliyətcə kürd olan Əbdülbəsit Seydanı öz sədrləri bəyan edirlər.[290]

Suriyanın kürd əhaliyə malik ərazilərdə gerçəkləşən etiraz aksiyaları Kürd Demokratik Birlik Partiyası (DBP və ya PYD) ilə Kürd Milli Şurası (KNC) 12 iyul 2012-ci il tarixində Kürd Ali Komitəsini yaradan əməkdaşlıq müqaviləsi imzalayanda silahlı münaqişəyə çevrilmişdir[291][292][293] Kürd Ali Komitəsinin administrasiyası altında ikən Xalq Qoruma Dəstələri (XQD və ya YPG) yaradılmışdır ki, Suriyanın kürd əhaliyə malik əraziləri idarə edilsin. 19 iyulda YPG Kobani şəhərini, növbəti gün isə Amuda və Əfrin şəhərlərini zəbt edir.[294] KNC və PYD zəbt edilmiş şəhərləri idarə etmək üçün daha sonra birgə rəhbərlik şurası yaradır. Xalq Qoruma Dəstələri 24 iyulda Suriyanın kürd əhaliyə malik şəhərləri olan Əl-Məlikiyyə, Rəsulayn, Əl-Darbəsiyyə və Əl-Müəbbadəni ələ keçirir. Bu zaman hökumətin idarə etdiyi əsas kürd şəhərləri sadəcə Əl-Həsəkə və Əl-Qamışlı idi.[295][296] Türkiyə Silahlı Qüvvələri ilə Azad Suriya Ordusu 2018-ci ilin əvvəllərində Zeytun budağı əməliyyatına start verir və Əfrini ələ keçirir.[297] Bu əməliyyat nəticəsində 150.000 ilə 200.000 arası insan məcburi köçkün olur.[298]

Əhali

[redaktə | vikimətni redaktə et]
Əsas məqalə: Kürdlər

Kürdlər bir xalq olaraq, Hind-Avropa qrupuna aiddirlər. Onlar İran əsilli olan kürd dilində danışırlar və Kürdüstan əhalisinin əksəriyyətini təşkil edirlər, ancaq vilayətdə çoxlu etnik qruplar yaşayır. Anadolu türkləri, aysorlar,[299] Azərbaycan türkləri,[300] çeçenlər,[301][302] ermənilər,[303] ərəblər, İraq türkmanları, osetinlər,[304] yezidilər və yəhudilər[305] bunlardandır. Əhalinin əksəriyyəti sünni müsəlmandır, lakin vilayətdə ələvilik, Əhl-i Haqq, yezidilik, xristianlıq[306] kimi başqa inancların sahibləri də yaşayır. Kürdüstanın tarixi bir iudaist icması olmuşdur, ancaq onların əksəriyyəti İsrailə köçmüdür.[307]

Xalqlarına görə Kürdüstan əhalisi[308] (1995) %
Kürd[c] 85.9%
Türk 5.3%
Ərəb 3.6%
Azərbaycanlı 3.1%
Fars 2.9%
Aysor 2.2%
Erməni 1.5%
Türkman 1.4%
Digərləri 4.1%

Coğrafiya

[redaktə | vikimətni redaktə et]
Rəvanduz kanyonunun görüntüsü. Rəvanduz, İraq Kürdüstanı.

"Britannika Ensiklopediyası" kitabına görə, Kürdüstan vilayəti 190,000 kv. metkilor (19,000,000 ha) ərazini əhatə edir. Vilayətin əsas şəhərləri Türkiyənin Diyarbəkir, Bitlis və Van, İraqın Ərbil və Süleymaniyyə, habelə İranın Kirmanşah, Sənəndəc, İlam və Mahabad şəhərləridir.[2] «İslam Ensiklopediyası» kitabına görə, Türkiyə Kürdüstanı 190,000 kv. metkilor (19,000,000 ha), İran Kürdüstanı 125,000 kv. metkilor (12,500,000 ha), İraq Kürdüstanı 65,000 kv. metkilor (6,500,000 ha) və Rojava (Suriya) 12,000 kv. metkilor (1,200,000 ha), ümumilikdə isə 392,000 kv. metkilor (39,200,000 ha) ərazini əhatə edir.[309]

İraq Kürdüstanı altı mühafəzəyə bölünür, onların üçü, eləcə də digərlərinin bəzi hissələri Kürdüstan Regional Hökuməti tərəfindən idarə edilmişdir.[310] İran Kürdüstanı Kürdüstan ostanını, eləcə də Qərbi Azərbaycan, Kirmanşah və İlam ostanlarının bəzi hissələrini əhatə edir.[311][312] Suriya Kürdüstanı və ya Rojava Suriya Ərəb Respublikasının şimali ərazilərini – Raqqa, Hələb mühafəzələrini, eləcə də Əl-Həsəkə mühafəzəsini əhatə edir. Rojavanın əsas şəhərləri Qamışlı və Əl-Həsəkədir.[313][314] Türkiyə Kürdüstanı Şərqi Anadolu Regionunun böyük bir qismini və Cənub-şərqi Anadolu regionunu əhatə edir. Ərazi 6.000.000–8.000.000 kürdə ev sahibliyi edir. Türkiyə Kürdüstanının ən böyük şəhərləri Diyarbəkir, Şanlıurfa və Vandır.[315]

İqlim

[redaktə | vikimətni redaktə et]

Vilayətin əksər hissəsi kontinental iqlimi ilə seçilmişdir. Yəni ki, yayları isti, qışları isə soyuq olur. Buna baxmayaraq, vilayətin ərazisinin çox hissəsi münbit, məhsuldardır və tarixən taxıl, o cümlədən mal-qara ixrac etmişdir. Vilayətə düşən yağıntı düzənliklərdə illik 200–400 mm, dağ silsilələri arasında yerləşən yüksək yaylalarda isə 700–3.000 mm arası dəyişir.[316] İran ilə Türkiyə arasındakı dağlıq zona nəm yazlar, quraq yaylar, yağışlı və bəzən qarlı qışlar yaşayır, vilayətin cənub qismi isə getdikcə yarımsəhra və səhra zonalarına keçir.[317]

Flora və fauna

[redaktə | vikimətni redaktə et]
Vilayətə endemik olan qızlarquşu və kərtənkələyəbənzər ilan.

Kürdüstan dünyanın ən dağlıq regionlarından biridir və soyuq iqlimi mülayim meşələrə ev sahibliyi etmək üçün yetərli illik yağıntıya malikdir. 160,000 kv. metkilor (16,000,000 ha) əraziyə sahib dağ silsilələrinə yaxın yerlərdə otlaqlar və meşəli vadilər var. Şəhərətrafı ərazilərdə əsasən palıd, iynəyarpaq, çinar, söyüd, qovaq və zeytun ağacları olur.[316]

Vilayətin dağlıq zonanın şimalındakı ərazisində çəmənliklər var ki, bu çəmənliklərdə Abies cilicica, Fagus sylvatica, Quercus calliprinos, fars palıdı, Quercus infectoria, Quercus ithaburensis, Quercus macranthera, Cupressus sempervirens, Platanus orientalis, Pinus brutia, Juniperus foetidissima, Juniperus excelsa, Juniperus oxycedrus, Prunus cerasus, Salix alba, adi göyrüş, Paliurus spina-christi, Olea europaea, Ficus carica, Populus euphratica, Populus nigra, Crataegus monogyna, Crataegus azarolus, alça ağacları, itburnu, Cercis siliquastrum, əsl püstələr, armud və Sorbus graeca kimi yabanı ağaclar olur.[318] Vilayətin cənubunda yerləşən səhra ərazi əsasən çöllüklərdən ibarətdir və palma, yulğun, xurma, göyrüş, qırtıc, Artemisia herba-alba və pəncər kimi kserik bitkilərə ev sahibliyi edir.[319]

Vilayətdə tapılan heyvanlara Cənubi Qafqaz ayısı, çöldonuzu, adi canavar, adi çaqqal, Hindistan tirəndazı, qırmızı tülkü, ceyran, susamuru, zolaqlı kaftar, İran lanı, uzunqulaqlı kirpi, qulan, manqar və Fərat yumşaqbədənli tısbağası aiddir.[320] Vilayətdə tapılan quşlara boz qarğa, adi sığırçın, adi sağsağan, birəbitdən, dağ antı, boz milçəktutan, Kap göyərçini, ütəlgi qızılquş, ağbaş kərkəs, kiçik təqibçi, çəmən haçaquyruğu və başqaları aiddir.[321]

Oroqrafiya

[redaktə | vikimətni redaktə et]

Dağlar Kürdüstan cəmiyyəti üçün böyük bir coğrafi və mədəni rol oynayır. Kürdlər dağları müqəddəs hesab edirlər. Kürdüstan vilayətində yerləşən dağlara Cudi, Ağrı,[d] Zaqros, Kandil, Sincar, Əbdüləziz, Kürddağ, Cəbəl əl-Əkrad, Şaho, Qabar, Həmrin və Nisir aiddir.[322]

Okeanoqrafiya

[redaktə | vikimətni redaktə et]

Kürdüstan zəngin su ehtiyatlarına malik bir vilayətdir, xüsusilə də nəzərə alanda ki, Orta Şərq kimi bir regionda yerləşir. Əhatə etdiyi ölkələrin su rezervləri Kürdüstana əsaslanır. Buna görə də vilayətin su ehtiyatları regiondakı siyasi sabitliyi qorumaq üçün zəruridir.[323][324]

Kürdüstan vilayətinin ağır yağış və qarı ilə səciyyələndirilən yayla və dağları Yaxın və Orta Şərq üçün su rolunu oynayır. Vilayət həmçinin, Fərat və Dəclə kimi əhəmiyyətli çayların, o cümlədən Kiçik Xabur, Xabur, Tərtər, Ceyhan, Araz, Kür, Səfidrud, Kərxə və Həzil kimi kiçik çayların mənbəyini formalaşdırır. Bu çaylar həm su mənbəyi, həm də ki enerji istehsalı vasitəsi kimi istifadə edilmişdir. İraq və Suriya bu çaylar və onların qollarının çoxlarını su bəndləri ilə örtmüşdür. Bundan başqa, Türkiyə də geniş su bəndləri sistemi üzərində işləyir.[325]

Kürdüstan vilayəti İrandakı Urmiya gölünün qərb sahillərinə qədər uzanır. Əlavə olaraq, vilayətdə Van, Zərivar və Dukan gölləri var.[325]

Təbii ehtiyatlar

[redaktə | vikimətni redaktə et]
Kürdüstan üçün tipik olan bir kənd. Həvrəman vilayəti, Kürdüstan ostanı, İran.

Təxmin edilmiş ki, İraq Kürdüstanının Kürdüstan Regional Hökumətinin idarə etdiyi hissəsində 45.000.000 barrel (7.2×109 m³) neft var ki, bu da onu dünyanın ən böyük altında rezervi edir. Bu ehtiyatların çıxarılma prosesinə 2007-ci ildə start verilmişdir.[326]

Əl-Həsəkə mühafəzəsi ev sahibliyi etdiyi neft ehtiyatları, eləcə də kənd təsərrüfatı üçün xeyirli torpaqlarına görə coğrafi-siyasi əhəmiyyətə malikdir.[327]

2007-ci ilin iyul ayında Kürdüstan Regional Hökuməti xarici şirkətlərdən 40 yeni neft yatağına yatırım etməsini xahiş etmişdir. Hökumətin arzusu regional neft istehsalını növbəti 5 ildə artırmaq, gündəlik 1.000.000 barrelə (160.000 m³) çatdırmaq idi.[328] İraq Kürdüstanında fəaliyyət göstərən şirkətlərə "ExxonMobil", "Total", "Chevron", "Talisman Energy", "Genel Energy", "Hunt Oil", "Gulf Keystone Petroleum" və "Marathon Oil" aiddir.[329]

2011-ci ilin noyabr ayında "ExxonMobil" İraqın mərkəzi hökumətinin səlahiyyətlilərini şirkətə İraq Kürdüstanında yerləşən altı sahə üzrə tədqiqat hüquqlarını verən neft və təbii qaz ilə bağlı müqaviləni imzalamağa çağırmışdır. Bu əraziyə mübahisəli ərazi olan Kərkük də daxil idi.[330][331] Bu hərəkət İraq hökumətini məcbur etdi ki, "ExxonMobil" ilə olan və cənub ərazilərini əhatə edən müqavilənin ləğv etmək ilə hədə-qorxu gəlsin.[332] "ExxonMobil" buna cavab olaraq bildirmişdir ki, əraziyə daxil olan Qərbi Kurna layihəsini tərk edəcək.[333] 2019-cu ilin iyun ayında gündəlik 440.000 barrel neft çıxaran Qərbi Kurna neft yatağının fəaliyyətini dayandırmışdır.[334]

Vilayətdə yerləşən və bir qədər çox olan digər mineral ehtiyatlara kömür, mis, qızıl, dəmir, əhəngdaşı, mərmər və sink aiddir. Dünyanın ən böyük kükürd yatağı Ərbil şəhərinin cənub-qərbində yerləşir.[335]

2012-ci ilin iyul ayında Türkiyə ilə Kürdüstan Regional Hökuməti müqavilə bağlamışdır. Bu müqaviləyə görə, Türkiyə xam neft qarşılığında İraq Kürdüstanını emal olunmuş neft məhsulları ilə təmin edəcək.[336]

Qeydlər

[redaktə | vikimətni redaktə et]
  1. ↑ Təxminən 300 ailədən ibarət.
  2. ↑ Ərəb dilində – ərəb. حزام عربي‎, translit. Hizam Ərəbiun
  3. ↑ Zazalar daxil olmaqla.
  4. ↑ Digər adları Masis, Ararat, Kuh-i Nuh və Cəbəl ül-Harisdir.

İstinadlar

[redaktə | vikimətni redaktə et]
  1. ↑ "Kurdistan". Dictionary.com (ingilis). September 15, 2018 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: August 6, 2019.
  2. ↑ 1 2 3 4 Kurdistan // Encyclopædia Britannica Online (ingilis). November 25, 2018 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: August 6, 2019.
  3. ↑ Rəşidoğlu, Azər. "Yaxın Şərqdə xain plan: "Böyük Ermənistan", "Böyük Kürdüstan" və "Böyük İsrail"". sputnik.az (az.). Sputnik. January 16, 2019. August 28, 2019 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: August 28, 2019.
  4. ↑ Күрдүстан // Азәрбајҹан Совет Енсиклопедијасы: [10 ҹилддә]. VI ҹилд: Куба—Мисир. Бакы: Азәрбајҹан Совет Енсиклопедијасынын Баш Редаксијасы. Баш редактор: Ҹ. Б. Гулијев. 1982. С. 47.
  5. ↑ Zeyken, Mordekay. Jewish Subjects and Their Tribal Chieftains in Kurdistan: A Study in Survival (ingilis). Leyden, Niderland: BRILL. 2007. 1–2. ISBN 9789004161900. Kurdistan was never a sovereign state, though the area with an ethnic and linguistic majority of Kurdish population is defined as Kurdistan.
  6. ↑ O'Shi, M. T. Trapped between the map and reality: geography and perceptions of Kurdistan (ingilis). Routledge. 2004. səh. 258.
  7. ↑ "Kurdistan". Britannica Concise (ingilis). July 8, 2012 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: August 28, 2019.
  8. ↑ "Kurdistan on the map … in 1072". The Kurdistan Tribune (ingilis). 2013-02-26. 2022-12-08 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2023-09-20.
  9. ↑ "المفارقة الكبيرة بين أصالة الكورد شعباً و وطناً وانحطات الأتراك (شعباً) وكياناً". alnoor.se. 2015-08-20.
  10. ↑ Pirbal, Ferhad. "When did the word Kurdistan appear?". Kurdish Globe (ingilis). July 25, 2015 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: August 6, 2019.
  11. ↑ "Who Are the Kurds?". Institutkurde.org (ingilis). July 25, 2019 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: August 6, 2019.
  12. ↑ Ross, Edvard Denison. Sir Anthony Sherley and His Persian Adventure (ingilis). Routledge. 2004 (ilk dəfə 1933). səh. 269. ISBN 0-415-34486-7.
  13. ↑ 1 2 Di, A. D. The Role of Hostages in Roman Diplomacy with Sasanian Persia (ingilis). 40, . Historia: Zeitschrift für Alte Geschichte. 1991. səh. 366–374.
  14. ↑ Bengio, Ofra. Kurdish Awakening: Nation Building in a Fragmented Homeland (ingilis). University of Texas Press. 2014. ISBN 9780292758131. 2022-03-27 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2019-08-28.
  15. ↑ "The Columbia Encyclopedia, Sixth Edition, 2005". Bartleby.com (ingilis). December 26, 2007 tarixində arxivləşdirilib.
  16. ↑ "The Kurdish Conflict: Aspirations for Statehood within the Spirals of International Relations in the 21st Century" (ingilis). Kurdishaspect.com. June 5 2011 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: August 6, 2019.
  17. ↑ Bozarslan, Hamit. The Kurdish Question: Can it be solved within Europe? // Turkey Today: A European Country? (ingilis). 2020-01-17 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2019-08-28.
  18. ↑ "İraq Konstitusiyası, maddə 113" (PDF). Constituteproject.org (ingilis). İraq hökuməti. May 15, 2019 tarixində arxivləşdirilib (PDF). İstifadə tarixi: August 6, 2019.
  19. ↑ "Kurds seek autonomy in democratic Syria" (ingilis). BBC. August 16, 2012. June 30, 2019 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: August 6, 2019.
  20. ↑ "-stan" (ingilis). Online Etymology Dictionary. June 24, 2018 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: August 6, 2019.
  21. ↑ "sta" (ingilis). An Etymological Dictionary of Astronomy and Astrophysics English-French-Persian. September 14, 2015 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: August 6, 2019.
  22. ↑ Maqsudyan, N. "Early Armenia as an Empire: The Career of Tigranes III, 95–55 BC". Journal of the Royal Central Asian Society (ingilis). 39 (2). April 1952: 156–163.
  23. ↑ Asatryan, Qarnik. Die Ethnogenese der Kurden und frühe kurdisch-armenische Kontakte // Iran & the Caucasus (alman). 5. 2001. 41–74.
  24. ↑ Lalə Yalçın-Hekmann, Martin Ştromeyyer. Die Kurden (alman). 2. Aufl. Münhen. 2003. səh. 20.
  25. ↑ Yıldız, Kərim. Irak Kürtleri (türk). İstanbul: Belge Yayınları. June 2005. səh. 21–22. ISBN 975-344-329-3.
  26. ↑ İzadi, Mehrdad R. The Kurds: A concise handbook (ingilis). Taylor & Francis. 1992. ISBN 978-0-8448-1727-9. 2023-07-25 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2019-08-28.
  27. ↑ Boys, Tomas. The Kurds (ingilis). Khayats. 1966. səh. 10. 2022-03-27 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2019-08-28.
  28. ↑ Uilyam Beyn Fişer, İlya Gerşevich. The Cambridge History of Iran: The Median and Achamenian Periods (ingilis). Kembric: Cambridge University Press. 1985. səh. 257. ISBN 978-0-521-20091-2.
  29. ↑ R. İzadi, Mehrdad. "Exploring Kurdish Origins" (ingilis). May 1, 2008 tarixində arxivləşdirilib.
  30. ↑ "Mahabad". Britannica.com (ingilis). Britannica Online Encyclopedia. November 21, 2018 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: August 6, 2019.
  31. ↑ Aranqo, T. "Liberated Kobani, Kurds Take Pride Despite the Devastation". Time Sifters (ingilis). The New York Times. January 1, 2015. January 20, 2018 tarixində arxivləşdirilib. (#chapter_ignored)
  32. ↑ Mirvaisi, Həmma. "Who Used Darius the Great to divide Persian and Medes (Kurds) People?". Ekurd.net (ingilis). Ekurd Daily. May 18, 2013. November 17, 2013 tarixində arxivləşdirilib.
  33. ↑ Hemblin, Uilyam C. Warfare in the Ancient Near East to 1600 BC (ingilis). Routledge. 2006. səh. 115–116. 2017-10-10 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2019-08-28.
  34. ↑ 1 2 Rubio, Qonsalo. The Languages of the Ancient Near East // A Companion to the Ancient Near East, 2nd ed., 2007) (ingilis). Blackwell Publishing. February 10, 2018 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: August 8, 2019.
  35. ↑ Leonidov, Aleksandr. "Луллубейство — феномен древней истории" (rus). February 5, 2016. December 25, 2018 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: August 8, 2019.
  36. ↑ Van de Miyeroop, Mark. "GUTIANS". www.iranicaonline.org (ingilis). Encyclopædia Iranica. December 15, 2002. December 29, 2018 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: August 8, 2019.
  37. ↑ "The victory of Utu-ḫeĝal". etcsl.orinst.ox.ac.uk (ingilis). The Electronic Text Corpus of Sumerian Literature. August 30, 2018 tarixində arxivləşdirilib.
  38. ↑ Lori. The Indo-Aryan Controversy (ingilis). Routledge. 2005. 2021-12-19 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2019-08-28.
  39. ↑ Henninq, V. B. The first Indo-Europeans in history // Society and History, Essays in Honour of Karl August Wittfogel (ingilis). Haaqa: Mouton. 1978. səh. 215–230. doi:https://doi.org/10.1515/9783110814453 (#bad_doi). ISBN 978-90-279-7776-2. 2023-07-25 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2019-08-28.
  40. ↑ Vyaçeslav V. Ivanov, Tamaz V. Qamkrelidze. "Первые индоевропейцы на арене истории: прототохары в Передней Азии". Qədim tarix jurnalı (rus) (1). 1989: 14–39.
  41. ↑ Vyaçeslav V. Ivanov, Tamaz V. Qamkrelidze. "Индоевропейская прародина и расселение индоевропейцев: полвека исследований и обсуждений". Dil əlaqələri jurnalı (rus). 9. 2013: 109–136. 2022-03-30 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2019-08-28.
  42. ↑ Mellori, Ceyms Patrik. The Tarim Mummies (ingilis). London: Thames & Hudson. 2000. səh. 281–282. ISBN 978-0-500-05101-6. 2022-05-20 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2019-08-28.
  43. ↑ Ərzən, Afif. Çavuştepe I (türk). Ankara: Türk Tarih Kurumu. 1988. ISBN 9751600294. 2015-12-27 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2019-08-28.
  44. ↑ Alpman, Adil. "Hurriler". Tarih Araştırmaları Dergisi (türk). Ankara Üniversitesi. 14 (25). 1982: 283–313. ISSN 1015-1826. 2017-09-09 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2019-08-28.
  45. ↑ Ünal, Əhməd. Hititler devrinde Anadolu (türk). 1 Cilt. İstanbul: Arkeoloji ve Sanat Yayınları. 2002. 90–91. ISBN 9789756561126. 2015-12-27 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2019-08-28.
  46. ↑ Balkan, Kamal. Letter of King Anum-Hirbi of Mama to King Warshama of Kanish (ingilis). Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları. 1957. ASIN B0007JMK8E. 2015-12-22 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2019-08-28.
  47. ↑ Orlin, Lui Lourens. Life and Thought in the Ancient Near East (ingilis). Miçiqan: University of Michigan Press. 2007. ISBN 9780472099924. 2015-12-22 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2019-08-28.
  48. ↑ Börni, Çalrz. Historical Dictionary of the Hittites (ingilis). Toronto: Scarecrow Press. 2004. səh. 63. ISBN 9780810849365. 2015-12-22 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2019-08-28.
  49. ↑ Qlazzner. Mesopotamian Chronicles (ingilis). Boston: Brill. 2004. səh. 273. ISBN 9789004130845. 2015-12-27 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2019-08-28.
  50. ↑ Drüs, Robert. The End of the Bronz Age (ingilis). Nyu-Cersi: Princeton University Press. 1995. səh. 17. ISBN 9780691025919. 2015-12-27 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2019-08-28.
  51. ↑ Bahar, Həsən. Eskiçağ Uygarlıkları (türk). Konya: Kömen Yayınları. 2014. səh. 200. ISBN 9789756527627. 2015-12-27 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2019-08-28.
  52. ↑ Kurds // The Columbia Encyclopedia (ingilis) (Sixth Edition). Columbia University Press. 2001–07. 2006-10-18 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2019-08-28.
  53. ↑ Mommsen, Teodor. History of Rome – The Establishment of the Military Monarchy (ingilis). Modern Library. səh. 24. ISBN 0394604024. 2016-03-03 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2019-08-28.
  54. ↑ Gibbon, Edvard. The History of the Decline and Fall of The Roman Empire (ingilis). Archived from the original on 2000-01-22. İstifadə tarixi: 2019-08-28.
  55. ↑ C. D. Hopkins, Edvard. "Gordyene". Parthia.com. January 15, 2019 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: August 7, 2019. (#redundant_parameters)
  56. ↑ Raulinson, Corc. The Seven Great Monarchies Of The Ancient Eastern World (ingilis). Vol 7, The History, Georaphy, and Antiquities of Chaldaea, Assyria, Babylon, Media, Persian, Parthia, and Sassanian, or New Persian Empire. University of Oxford Press. 1871. 2009-09-24 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2019-08-28.
  57. ↑ Qriss, İ. G. T. Gordyene // Orbis latinus; oder, Verzeichnis der wichtigsten lateinischen orts- und ländernamen (alman) (2nd). Berlin: Schmidt. 1909 [1861]. OCLC 1301238 http://www.columbia.edu/acis/ets/Graesse/orblatg.html#Gordyene (#bare_url_missing_title). 2017-07-05 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2019-08-28 – Columbia University vasitəsilə.
  58. ↑ Hyusen, R. H. Introduction to Armenian Historical Geography IV: The Vitaxates of Arsacid Armenia. A Reexamination of the Territorial Aspects of the Institution (Part One) // Revue des études arméniennes (fransız). vol. 21. Société des études armeniennes, Fundação Calouste Gulbenkian. 1988–1989. səh. 281. doi:10.2143/REA.21.0.2017201. ISSN 0080-2549. 2022-03-27 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2019-08-28.
  59. ↑ Sinkler, T. A. Eastern Turkey, an Architectural and Archaeological Survey (ingilis). volume 3. Pindar Press. 1987. səh. 360. 2020-11-01 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2019-08-28.
  60. ↑ Kurds // The Columbia Encyclopedia (ingilis) (Sixth Edition). 2001. 2016-08-07 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2019-08-28.
  61. ↑ Bell, C. A System of Geography. Popular and Scientific (A Physical, Political, and Statistical Account of the World and Its Various Divisions) (ingilis). Vol. IV. Qlazqo: Fullarton & Co. 1832. səh. 133–134. 2022-03-27 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2019-08-28.
  62. ↑ Ualker. The Legend of Mar Qardagh: Narrative and Christian Heroism in Late Antique Iraq (ingilis). en: University of California Press. 2006. səh. 26, 52, 108. ISBN 0-520-24578-4. (#missing_pipe)
  63. ↑ Sinkler, T. A. Eastern Turkey, an Architectural and Archaeological Survey (ingilis). Vol. 3. Pindar Press. 1989. səh. 337. ISBN 978-1-904597-76-6. 2022-03-27 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2019-08-28.
  64. ↑ Müavad, R. C. "The Kurds and Their Christian Neighbors: The Case of Orthodox Syriacs". Parole de l'Orient (ingilis). XVII. 1992: 127–141. 2022-03-27 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2019-08-28.
  65. ↑ O'Şi, Mariya T. Trapped between the map and reality: geography and perceptions of Kurdistan (ingilis). Routledge. 2004. səh. 68. 2022-03-27 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2019-08-28.
  66. ↑ Gerşeviç, İ. Rawwadids // Arxivlənmiş surət (ingilis). Vol.5. Kembric: Cambridge University Press. 2022-03-27 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2019-08-28.
  67. ↑ Bitlisi, Şərəf xan. Sharafnama (ingilis). Mazda Publishers. 1597. 2022-03-27 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2019-08-28.
  68. ↑ "Kurdistan and its native Provincial subdivisions". Kurdistanica.com (ingilis). Kurdistanica. November 18, 2005 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: August 14, 2019.
  69. ↑ Urhayeci, Matteos. Ժամանակագրություն (erməni). İrəvan. 1991. səh. 156. 2022-03-27 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2019-08-28.
  70. ↑ Asatryan, G. "Prolegomena to the Study of the Kurds". Iran and the Caucasus (ingilis). Yerevan State University Press (13). 2009: 19. 2021-02-03 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2019-08-28.
  71. ↑ Matevosyan, A. S. Հայերեն ձեռագրերի հիշատակարաններ ԺԳ դար-01ա (ingilis). İrəvan. 1988. səh. 307.
  72. ↑ 1 2 Asatryan, G. "Prolegomena to the Study of the Kurds". Iran and the Caucasus (ingilis). Yerevan State University Press (13). 2009: 20. 2021-02-03 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2019-08-28.
  73. ↑ Zəhiroğlu, Əhməd M. Trabzon İmparatorluğu (türk). 2016. səh. 169. ISBN 978-605-4567-52-2.
  74. ↑ Polo, Marko. Of the Eight Kingdoms of Persia, and How they are Named // The Travels of Marco Polo (ingilis) (1). Harper & Brothers. 2022-03-27 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2019-08-28.
  75. ↑ Polo, Marko. Of the Kingdom of Mausul // The Travels of Marco Polo (ingilis) (1). Harper & Brothers. 2022-06-20 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2019-08-28.
  76. ↑ Kennedi, Hyu. The Kurdish dynasties which emerged in the second half of tenth century...Shaddadids of Azerbayjan // The Prophet and the Age of the Caliphates (ingilis). Longman. 1986. səh. 215. 2021-10-31 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2019-08-28.
  77. ↑ 1 2 K. S. Pikok, Endrü. Iran & the Caucasus // Nomadic Society and the Seljūq Campaigns in Caucasia (ingilis). 2005. səh. 205–230. 2022-03-27 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2019-08-28.
  78. ↑ Bosuort, K. E. Shaddadids // The Encyclopedia of Islam (ingilis). Vol.IX. Brill. 1997. səh. 169.
  79. ↑ 1 2 Lokman İ. Meho, Kelli L. Maqlauqli. Kurdish culture and society: an annotated bibliography (ingilis). Greenwood Publishing Group. 1968. ISBN 978-0-313-31543-5. 2021-11-24 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2019-08-28.
  80. ↑ 1 2 Pikok, Endrü. Shaddadis // Arxivlənmiş surət. Encyclopædia Iranica (ingilis). səh. 261. 2015-07-06 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2019-08-28. However, alongside Iranian traditions, the influence of the Shaddadids’ Armenian neighbors and relatives was strong, hence the appearance of typically Armenian names such as Ašoṭ among members of the dynasty. Indeed, Qaṭrān even underlines the dynasty’s Armenian ancestry, calling Fażlun “the glory of the Bagratid family
  81. ↑ Tomson, Robert U. Rewriting Caucasian History. The Medieval Armenian Adaptation of the Georgian Chronicles. The Original Georgian Texts and the Armenian Adaptation (ingilis). Clarendon Press. 1996. səh. xxxvi. After the capture of Ani the following year, this old Bagratid capital was ruled by a Muslim dynasty, the Shaddädids. Although of Kurdish origin, they intermarried with Armenians. The first emir of Ani, Manüchihr, for example, was the son of an Armenian princess, and himself married an Armenian.
  82. ↑ Bosuort, S. E. Shaddadids // The Encyclopedia of Islam. Vol.IX. səh. 169.
  83. ↑ Minorski, Vladimir. "Caucasica in the History of Mayyāfāriqīn". Bulletin of the School of Oriental and African Studies (ingilis). Kembric: Cambridge University Press. Vol.13 (No.1). 1949: 29.
  84. ↑ 1 2 Minorski, Vladimir. Prehistory of Saladin (A.D. 1138–1193) // Studies in Caucasian History (ingilis). Kembric: Cambridge University Press. 1953. Archived from the original on 2013-10-19. İstifadə tarixi: 2019-08-28.
  85. ↑ E. Bosuort, K. The new Islamic dynasties (ingilis). Columbia University Press. 1996. səh. 150. ISBN 9780231107143. 2022-03-27 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2019-08-28.
  86. ↑ Fişer, V. B. The Cambridge History of Iran (ingilis). Kembric: Cambridge University Press. 1968. səh. 32. ISBN 9780521069366.
  87. ↑ Bosuort, Klifford E. Rawwādids // Arxivlənmiş surət. Encyclopaedia of Islam (ingilis) (2nd). səh. 469. 2014-07-14 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2019-08-28. The Rawwadids (the form "Rawad" later becomes common in the sources) were originally of Azdi Arab stock, but gradually became assimilated to their environment in Adharbaydjan (and especially, the area around Tabriz) and became Kurdicised...
  88. ↑ Prays, Məsum. Iran's Diverse Peoples: A Reference Sourcebook (ingilis). ABC-CLIO. 2005. səh. 43. ISBN 9781576079935. 2020-06-21 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2019-08-28.
  89. ↑ Pikok, Endrü. Rawwadidis // Arxivlənmiş surət. Encyclopaedia Iranica (ingilis). 2017. 2020-01-31 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2019-08-28.
  90. ↑ Nağıyev, Tofiq M. Tarix. — Azərbaycan 7–ci əsrin ortaları – 13–cü əsrin əvvəllərində // "Azərbaycan Milli Ensiklopediyası" Elmi Mərkəzi (az.). "Azərbaycan" cildi. Bakı. 2007. səh. 201–202. ISBN 9789952441017.
  91. ↑ Blaum, P. "Diplomacy gone to seed: a history of Byzantine foreign relations, 1047-57 A.D." International Journal of Kurdish Studies (ingilis). Jan. 2005: 15. 2015-09-24 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2019-08-28.
  92. ↑ E. van Donzel, V. P. Heynrixs, P. Birman, T. Byankis, K. E. Bosuort. Marāg̲h̲a // Encyclopaedia of Islam (ingilis) (Second Edition). Brill Online. 2021-08-27 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2019-08-28.
  93. ↑ Minorski, Vladimir, La Domination des Dailamites, Paris: Conference of the Societé des Etudes Iraniennes, May 28, 1931, November 28, 2021 tarixində arxivləşdirilib, İstifadə tarixi: August 28, 2019
  94. ↑ Minorski, Vladimir. Rawwādids // Arxivlənmiş surət. Encyclopaedia of Islam (ingilis) (2nd). 1962. səh. 189–194. 2022-03-27 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2019-08-28.
  95. ↑ Kennedi, Hyu. The Kurdish dynasties which emerged in the second half of tenth century...Hasanuyids // The Prophet and the Age of the Caliphates (ingilis). Longman. 1986. səh. 215. 2021-10-31 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2019-08-28.
  96. ↑ M. Günter, Maykl. Historical dictionary of the Kurds (ingilis). Scarecrow Press. 2011. ISBN 978-0-8108-7507-4.
  97. ↑ "Kürtlerin Tarihte Kurdukları Devletler" (ingilis). August 10, 2019 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: August 10, 2019.
  98. ↑ M. Günter, Maykl. "Historical Dictionary of the Kurds. Hasanwayhids" (ingilis). September 26, 2018 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: August 10, 2019. The Hasanwayhids were a Kurdish dynasty who dominated the Zagros between Shahrizur and Khuzistan on theeast side of the Shatt al Arab River from c. 959 to 1014 during the period when the power of the Abbasid caliphatewas declining.
  99. ↑ Kennedi, Hyu. The Kurdish dynasties which emerged in the second half of tenth century...and 'Annazids of the central Zagros // The Prophet and the Age of the Caliphates (ingilis). Longman. 1986. səh. 215. 2021-10-31 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2019-08-28.
  100. ↑ Hautsma, Marteyn Teodur. Kurds and Kurdistan // Arxivlənmiş surət. Encyclopaedia of Islam (ingilis) (24). 1913–1936. səh. 872. ISBN 9004097902. OCLC 258059134. 2022-03-27 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2019-08-28.
  101. ↑ R. İzadi, Mehrdad. "HISTORY. Origins". Kurdistanica.com (ingilis). May 7, 2006 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: August 11, 2019.
  102. ↑ "Annazids, Kurdish Dynasty" (ingilis). Encyclopædia Iranica. February 6, 2012 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: August 11, 2019.
  103. ↑ "List of Annazid Rulers". Hostkingdom.net (ingilis). February 3, 2006 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: August 11, 2019.
  104. ↑ Özoğlu, Hakan. Kurdish notables and the Ottoman state (ingilis). Albeni: State University of New York Press. 2004. səh. 46. 2022-03-27 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2019-08-28. another Kurdish family, the Marwanids
  105. ↑ E. Bosuort, K. The new Islamic dynasties (ingilis). Columbia University Press. 1996. səh. 89. ISBN 9780231107143. 2022-03-27 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2019-08-28.
  106. ↑ M. Günter, Maykl. Historical dictionary of the Kurds (ingilis). Scarecrow Press. 2011. ISBN 978-0-8108-7507-4. 2022-03-27 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2019-08-28. like the Hasanuyids of the central Zagros mountains or the Marwanids of Mayyafaraqin were Kurdish
  107. ↑ Hillenbrend, Kerol. Marwanids // The Encyclopedia of Islam (ingilis). Vol. VI. Brill. 1991. səh. 626.
  108. ↑ Kennedi, Hyu. The Kurdish dynasties which emerged in the second half of tenth century...Marwanids of southeastern Anatolia // The Prophet and the Age of the Caliphates (ingilis). Longman. 1986. səh. 215. 2022-03-27 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2019-08-28.
  109. ↑ Stoks, Ceymi. Kurds // Arxivlənmiş surət. Encyclopedia of the Peoples of Africa and the Middle East (ingilis). səh. 382. 2022-03-27 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2019-08-28. In the West were the Marwanids, based at Diyarbakr...
  110. ↑ Boyl, C. A. The Cambridge History of Iran (ingilis). Kembric: Cambridge University Press. 1968. səh. 24. ISBN 9780521069366. 2022-03-27 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2019-08-28.
  111. ↑ Əl-Azəri, Təif. Zengi and the Muslim Response to the Crusades: The Politics of Jihad (ingilis). Routledge. 2016. səh. 42. ISBN 9781317589396. 2022-03-27 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2019-08-28.
  112. ↑ Setton, Kennet Meyer. A History of the Crusades: The first hundred years (ingilis). Viskonsin: University of Wisconsin Press. 1969. səh. 152. ISBN 9780299048341. 2022-03-27 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2019-08-28.
  113. ↑ Tilman, Naql. "Buyids". Iranica Online (ingilis). Encyclopædia Iranica. December 15, 1990. December 17, 2018 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: August 12, 2019.
  114. ↑ ibn əl-Əzrək əl-Fəriki, Əhməd ibn Yusif. The Marwanid dynasty at Mayyafariqin in the tenth and eleventh centuries AD // Tārīkh al-fāriqī (ərəb). Beyrut: Dār al-Kitāb al-Lubnānī. 1984. səh. 123–154.
  115. ↑ Bar-Ebrey, Qriqori. Chronicon ecclesiasticum (latın). 2022-03-27 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2019-08-28.
  116. ↑ Sayks, Mark. "The Kurdish Tribes of the Ottoman Empire" (PDF). The Journal of the Royal Anthropological Institute of Great Britain and Ireland (ingilis). Vol. XXXVIII. 1908. 2014-12-26 tarixində orijinalından (PDF) arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2019-08-28.
  117. ↑ Sevori, R. M. ESMĀʿĪL I ṢAFAWĪ // Encyclopædia Iranica (ingilis). VIII. səh. 628–636. 2019-07-25 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2019-08-28.
  118. ↑ H. R. The Safavid Period // The Timurid and Safavid Periods (ingilis). Vol. 6. Kembric: Cambridge University Press. 1986. səh. 257–258.
  119. ↑ Sevori, Rocer M. Safavids // History of Humanity-Scientific and Cultural Development: From the Sixteenth to the Eighteenth Century (ingilis). Taylor & Francis. 1999. səh. 177. 2013-07-07 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2019-08-28.
  120. ↑ Aristova, T. F. "Из истории возникновения современных курдских селений в Закавказье" (rus). Moskva: Советская этнография. 1962.
  121. ↑ Войны памяти: мифы, идентичность и политика в Закавказье (rus). ИКЦ «Академкнига». 2002. səh. 199. ISBN 5-94628-118-6. 2019-08-30 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2019-08-30. (#first_missing_last)
  122. ↑ Vatenpau, Heqnar Seytlyan. The Image Of An Ottoman City: Imperial Architecture And Urban Experience In Aleppo In The 16th And 17th Centuries (ingilis). BRILL. 2004. səh. 123. ISBN 9789004124547. 2022-03-27 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2019-08-28.
  123. ↑ Masters. The Arabs of the Ottoman Empire, 1516–1918: A Social and Cultural History (ingilis). Kembric: Cambridge University Press. 2013. səh. 38. ISBN 1107067790. 2023-07-25 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2019-08-28.
  124. ↑ H. Braun, H. Hartel, H. C. Kisslinq, B. Spuler, N. Barbur, J. S. Trimingham,. The Last Great Muslim Empires (ingilis). Vol. III. BRILL. 1997,. səh. 70. ISBN 9789004021044. 2022-03-27 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2019-08-28.
  125. ↑ Finkel, Kerolin. Osman's Dream: The History of the Ottoman Empire (ingilis). Basic Books. 2007. səh. 179. ISBN 9780465008506. 2022-03-27 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2019-08-28.
  126. ↑ Giqa Çixladze, İrakli Çixladze. "The Yezidi Kurds and Assyrians of Georgia The Problem of Diasporas and Integration into Contemporary Society" (PDF). Journal of the Central Asia & the Caucasus, Center for Social and Political Studies (ingilis). Tbilisi. March 21, 2003. February 19, 2018 tarixində arxivləşdirilib (PDF). İstifadə tarixi: August 30, 2019.
  127. ↑ 1 2 "Kurds in Georgia". geogen.ge (gürcü). Georgian Genealogy. March 5, 2016 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: August 30, 2019.
  128. ↑ Cəlilov, O. C. Курдский героический эпос Златоруки хан (rus). Moskva. 1967. ISBN 978-0-89158-296-0.
  129. ↑ Özoğlu, Hakan. Kurdish Notables and the Ottoman State (ingilis). SUNY Press. 2004. 27–28. ISBN 9780791459942. 2022-03-27 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2019-08-28.
  130. ↑ Özoğlu, Hakan. Kurdish Notables and the Ottoman State (ingilis). SUNY Press. 2004. 34. ISBN 9780791459942. 2022-03-27 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2019-08-28.
  131. ↑ Petruşevski, İ. P. Очерки по истории феодальных отношений в Азербайджане и Армении в XVI — начале XIX вв (rus). Leninqrad: Восточный Научно-Исследовательский Институт. 1949. səh. 135–136.
  132. ↑ Leviatov, V. N. Очерки из истории Азербайджана в XVIII веке (rus). Bakı: Изд-во АН Азербайджанской ССР. 1948. səh. 91.
  133. ↑ Елизаветпольская губерния (rus). 82 (4 доп.). Sankt-Peterburq. 1890—1907.
  134. ↑ Volkova, N. G. Кавказский этнографический сборник // Этнические процессы в Закавказье в XIX-XX вв (rus) (IV). Moskva. 1969.
  135. ↑ Özdağ, Ümid. "Kürtçülük sorunu T.C.’nin ürettiği bir sorun mudur?" (türk). August 19, 2019 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: August 19, 2019.
  136. ↑ "Osmanlı'dan devralınan sorun". Aljazeera.com.tr (türk). Əl-Cəzirə. December 31, 2017 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: August 19, 2019.
  137. ↑ Sarı, İbrahim. Şeyh İsyanları (türk). noktaekitap. 2017. səh. 94. 2022-03-27 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2019-08-28.
  138. ↑ Aras, M. Yeni ve Yakın Çağda Kürt Siyaset Tarihi // Sovyetler Birliği Bilimler Akademisi Doğu Bilimleri Enstitüsü ile Ermenistan Sovyet Sosyalist Cumhuriyeti Bilimler Akademisi Doğu Bilimleri Enstitüsü Kürt Komisyonu (türk). İstanbul: Pêrî yayınları. 1998,. ISBN 975-8245-06-6.
  139. ↑ Doğan, Cabir. "Bedirhan Bey İsyanı". Süleyman Demirel Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi (türk) (12). 2010/2. August 19, 2019 tarixində arxivləşdirilib. (#redundant_parameters)
  140. ↑ Laçınər, Sedat. Bir başka açıdan İngiltere (türk). USAK Books. 2001. səh. 16. ISBN 9789756769195. 2022-03-27 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2019-08-28.
  141. ↑ 1 2 3 "Traité de paix entre les Puissances alliées et associées et la Turquie". mjp.univ-perp.fr (fransız). Sevr: Dighitéque MJP. August 10, 1920. November 12, 2018 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: August 21, 2019.
  142. ↑ 1 2 3 "Traité de paix entre les puissances alliées et la Turquie". mjp.univ-perp.fr (fransız). Lozanna: Dighitéque MJP. July 24, 1923. September 23, 2017 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: August 21, 2019.
  143. ↑ Ankara Hökuməti, Fransa. "Franco-Turkish Agreement" (PDF). Hri.org (ingilis). Ankara: Yunanıstan Müdafiə Nazirliyi. October 20, 1921. October 19, 2017 tarixində arxivləşdirilib (PDF). İstifadə tarixi: August 21, 2019.
  144. ↑ "Treaty betwen the United Kingdom and Iraq and Turkey" (PDF). Academia.edu (ingilis). Ankara: Academia. June 5, 1926. August 1, 2019 tarixində arxivləşdirilib (PDF). İstifadə tarixi: August 21, 2019.
  145. ↑ Kurdistan // Encyclopædia Britannica Online (ingilis). October 31, 2017 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: August 21, 2019.
  146. ↑ "Maarif Vekaleti, adlarının yasaklanması". Kultur.gov.tr (türk). Kültür ve Turizm Bakanlığı. September 6, 2009 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: August 19, 2019.
  147. ↑ "Türkiye Cumhuriyeti 1982 Anayasası". Tbmm.gov.tr (türk). Türkiye Bütük Millec Meclisi Başkanlığı. November 19, 2011 tarixində arxivləşdirilib.
  148. ↑ "Said dinçi naksibendi ayaklanamsı idi". Yakintarihimiz.org (türk). Yakın Tarihimiz. November 29, 2014 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: August 19, 2019.
  149. ↑ "Şeyh Said'in torunundan ilginç iddia". Sabah.com.tr (türk). Sabah. February 13, 2012. January 2, 2019 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: August 19, 2019.
  150. ↑ "Şeyh Said kürd devletinin başına türk keçirecekdi". Haksozhaber.net (türk). Haksöz Haber. January 10, 2010. August 19, 2019 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: August 19, 2019.
  151. ↑ "I Cihan Harbi sonrası" (türk). November 3, 2013 tarixində arxivləşdirilib.
  152. ↑ Gerhard Beneki, Yanos M. Bak. Religion and rural revolt (ingilis). Manchester University Press ND. 1984. səh. 289–290. ISBN 0719009901. 2012-11-03 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2019-08-28.
  153. ↑ "Şeyh Said İsyanı". Tarihiolaylar.com (türk). Tarihi Olaylar. December 18, 2018 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: August 19, 2019.
  154. ↑ Bulud, Faiq. Devletin Gözüyle Türkiye'de Kürt İsyanları (türk). İstanbul: Yön Yayıncılık. 1991. OCLC 551489566. 2022-03-27 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2019-08-28.
  155. ↑ Qəhrəman, Əhməd. Kürt İsyanları (Tedip ve Tenkil) (türk). İstanbul: Evrensel Basım Yayın. 2003. ISBN 975-6525-48-7. 2022-03-27 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2019-08-28.
  156. ↑ Edmonds, S. C. "Kurdish Nationalism",". Journal of Contemporary History (ingilis). 6 (No. 1). 1971: 91.
  157. ↑ Kurdish Republic of Ararat // Encyclopedia of the Peoples of Africa and the Middle East (ingilis). Volume I. Infobase Publishing. 2009. səh. 385. ISBN 9780816071586. 2012-10-18 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2019-08-28.
  158. ↑ Vali, Abbas. Essays on the origins of Kurdish nationalism (ingilis). Mazda Publishers. 2003. səh. 199. ISBN 978-1-56859-142-1. 2012-10-18 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2019-08-28.
  159. ↑ Kurdish Republic of Ararat // Encyclopedia of the Peoples of Africa and the Middle East (ingilis). Infobase Publishing. 2009. səh. 38. 2022-03-27 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2019-08-28.
  160. ↑ Allsopp, Harriet. The Kurds of Syria: Political Parties and Identity in the Middle East. I.B. Taurisl. 2016. ISBN 0857726447.
  161. ↑ Eygi, Mehmet Şevket. "Zilan katliamı". milligazete.com.tr (türk). Millî Gazete. October 17, 2009. November 10, 2011 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: August 26, 2019.
  162. ↑ Tahsin Əriş, Felit Özsoy. Öncesi ve Sonrasıyla 1925 Kürt Direnişi (Palu-Hanî-Genç) (türk). Pêrî Yayınları. 2007. səh. 271. ISBN 978-975-9010-57-7. 2022-03-27 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2019-08-28.
  163. ↑ Alakom, Rohat. Xoybûn örgütü ve Ağrı ayaklanması (türk). Avesta. 1998. səh. 180. ISBN 975-7112-45-3. 2019-08-27 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2019-08-28.
  164. ↑ Hür, Ayşə. "Devletin demir yumruğu: Muğlalı Paşa". taraf.com.tr (türk). Taraf. May 10, 2009. August 31, 2009 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: August 26, 2019.
  165. ↑ Yost Congerden, Pol C. Vayt. Turkey's Alevi enigma: a comprehensive overview. BRILL. 2003. səh. 198. ISBN 9789004125384l. 2022-03-27 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2019-08-28.
  166. ↑ "Dersim '38 Conference" (PDF). pen-kurd.org (ingilis). Pen Kurd. October 14, 2008. October 20, 2017 tarixində arxivləşdirilib (PDF). İstifadə tarixi: August 26, 2019.
  167. ↑ Qəhrəman, Əhməd. Kürt İsyanları (Tedip ve Tenkil) (türk). İstanbul: Evrensel Basım Yayın. 2003. səh. 286–287. ISBN 975-6525-48-7. 2022-03-27 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2019-08-28.
  168. ↑ Qəhrəman, Əhməd. Kürt İsyanları (Tedip ve Tenkil) (türk). İstanbul: Evrensel Basım Yayın. 2003. səh. 292–293. ISBN 975-6525-48-7. 2022-03-27 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2019-08-28.
  169. ↑ Hür, Ayşə. "1937-1938'de Dersim'de neler oldu?". taraf.com.tr (türk). Taraf. November 16, 2008. March 23, 2016 tarixində arxivləşdirilib.
  170. ↑ Bulud, Faiq. Devletin Gözüyle Türkiye'de Kürt İsyanları (türk). İstanbul: Yön Yayıncılık. 1991. səh. 277. OCLC 551489566. 2022-03-27 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2019-08-28.
  171. ↑ Hallı, Rəşad. Türkiye Cumhuriyetinde Ayaklanmalar (1924–1938) (türk). T. C. Genelkurmay Baskanlığı Harp Tarihi Dairesi. 1972. səh. 382. 2022-03-27 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2019-08-28.
  172. ↑ Brünessen, Martin van. Kurdish ethno-nationalism versus nation-building states: collected articles (ingilis). Isis Press. 2000. səh. 116. ISBN 978-975-428-177-4. 2022-03-27 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2019-08-28.
  173. ↑ Bitti, Meriel. "Local guards divide Turkish Kurds". news.bbc.co.uk (ingilis). BBC News. August 4, 2006. December 4, 2018 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: August 27, 2019.
  174. ↑ Radu, Maykl. "The Rise and Fall of the PKK". Orbis (ingilis). Filadelfiya: Foreign Policy Research Institute. 45 (1). 2001: 47–63. doi:10.1016/S0030-4387(00)00057-0. OCLC 93642482.
  175. ↑ "Still critical" (ingilis). 17 (2). Human Rights Watch. March 2005: 3. February 6, 2019 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: August 27, 2019.
  176. ↑ "Kurdish War: The Ceasefire Is Over". strategypage.com (ingilis). Strategy Page. June 6, 2010. October 10, 2017 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: August 27, 2019.
  177. ↑ "YSK ruling throws Ankara into tumultuous search for exit strategy". www.hurriyetdailynews.com (ingilis). Hürriyet. April 4, 2011. November 15, 2012 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: August 27, 2019.
  178. ↑ Küçükqoşum, Sevil. "Turkish-Iraqi ties strained over claims of civilian deaths". www.hurriyetdailynews.com (ingilis). Hürriyet. Auust 26, 2011. October 20, 2017 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: August 27, 2019.[ölü keçid]
  179. ↑ Göyçə, Dincər. "Thousands detained in eastern Turkey since March". www.hurriyetdailynews.com (ingilis). Hürriyet. May 16, 2011. November 29, 2012 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: August 27, 2019.[ölü keçid]
  180. ↑ "'İmralı ile görüşmeler devam ediyor'". ntvmsnbc.com (türk). Ntvmsnbc. December 28, 2012. December 31, 2012 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: August 27, 2019.
  181. ↑ "Kurdish Group to Pull Armed Units from Turkey". wsj.com (ingilis). The Wall Street Journal. April 25, 2013. October 12, 2017 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: August 27, 2019. (#first_missing_last)
  182. ↑ Ərsay, Sami Orçun. "Anatomy of Protests against the invasion of Kobani". dailysabah.com (ingilis). DailySabah. October 18, 2014. December 8, 2015 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: August 27, 2019.
  183. ↑ "KCK official says PKK not responsible for murders of 2 Turkish policemen". todayszaman.com (türk). Todays Zaman. July 29, 2015. July 29, 2015 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: August 27, 2019.
  184. ↑ "Turkish jets target Kurds in Iraq, Islamic State militants in Syria". foxnews.com (ingilis). Fox News. July 25, 2015. September 24, 2015 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: August 27, 2019.
  185. ↑ Özər, Verda. "We really can't succeed against ISIL without Turkey: US". hurriyetdailynews.com (ingilis). Hurriyet Daily News. November 21, 2015 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: August 27, 2019.
  186. ↑ "The hatred never went away". economist.com (ingilis). Economist. September 12, 2015. November 26, 2015 tarixində arxivləşdirilib.
  187. ↑ Canbazyan, Rupen. "'Lynching Campaign' Targets Kurds in Turkey, HDP Offices Attacked". armenianweekly.com (ingilis). Armenian Weekly. September 9, 2015. July 1, 2019 tarixində arxivləşdirilib.
  188. ↑ "Turkey Kurds: Many dead in Cizre violence as MPs' march blocked". bbc.com (ingilis). BBC. September 10, 2015. September 12, 2015 tarixində arxivləşdirilib.
  189. ↑ "Turkey should ensure immediate access to Cizre by independent observers". coe.int (ingilis). Avropa Şurası. September 11, 2015. September 26, 2015 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: August 27, 2019.
  190. ↑ "Amid Turkey's Purge, a Renewed Attack on Kurdish Culturel". nytimes.com (ingilis). The New York Times. June 29, 2017. ISSN 0362-4331. April 23, 2019 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: August 27, 2019. (#first_missing_last)
  191. ↑ Elfinston, U. G. "The Kurdish Question". Journal of International Affairs (ingilis). Royal Institute of International Affairs. 22 (1). 1946: 97. JSTOR 3017874.
  192. ↑ Elfinston, U. G. "The Kurdish Question". Journal of International Affairs (ingilis). Royal Institute of International Affairs. 22 (1). 1946: 97–98. JSTOR 3017874.
  193. ↑ Günter, Maykl. "The possibilities for an independent Kurdish state" (PDF). Kurdishrightsconference.org (ingilis). Kurdish Rights Conference. October 10, 2007. October 10, 2007 tarixində arxivləşdirilib (PDF).
  194. ↑ Nurizadə, Əli Rza. "The Tragedy of Being Kurd in Iran". Nourizadeh.com (ingilis). April 27, 2004. March 4, 2012 tarixində arxivləşdirilib. İstif