Bitwa pod Olszanicą (1920) – Wikipedia, wolna encyklopedia

Bitwa pod Olszanicą

Wojna polsko-bolszewicka
Czas	6 maja 1920 1–2 czerwca 1920
Miejsce	pod Olszanicą
Terytorium	Ukraińska Republika Ludowa
Przyczyna	wyprawa kijowska
Wynik	nierozstrzygnięta
Strony konfliktu
Polska  Rosyjska FSRR
brak współrzędnych

Bitwa pod Olszanicą – walki polskiej 4 Brygady Jazdy z oddziałami sowieckiej 14 Armii, a potem grupy „Wasylków" ppłk. Stefana Dęba-Biernackiego z oddziałami sowieckiej 44 Dywizji Strzelców toczone w okresie II fazy operacji kijowskiej w czasie wojny polsko-bolszewickiej.

25 kwietnia rozpoczęła się polska ofensywa na Ukrainie^[2][3]. Zgrupowane na froncie od Starej Uszycy nad Dniestrem po Prypeć trzy polskie armie uderzyły na wschód. Po stronie sowieckiej broniły się 12 Armia Siergieja Mieżeninowa i 14 Armia Ijeronima Uborewicza, posiadające w swoim składzie siedem dywizji strzelców i jedną dywizję kawalerii^[4].

Jednostka	Dowódca	Podporządkowanie
Wojsko Polskie
Dywizja Jazdy	gen. Jan Romer	3 Armia
⇒ 4 Brygada Jazdy		1 Dywizja Jazdy
→ 9 pułk ułanów	Józef Dunin-Borkowski
→ 14 pułk ułanów	mjr Konstanty Plisowski
⇒ grupa „Wasylków”	ppłk Stefan Dąb-Biernacki
→ 5 pułk piechoty Legionów	mjr Jerzy Dobrodzicki
– II/ 5 pułku piechoty	kpt. Stanisław Skwarczyński
— 4/5 pułku piechoty Legionów	ppor. Białous
– III/ 5 pułku piechoty	kpt. Marian Chilewski
→ III/1 pułku piechoty Legionów	kpt. Michał Pakosz
— 9 i 12/1 pułku piechoty Legionów
— 10 i 11/1 pułku piechoty Legionów	ppor. Henryk Gorgoń
→ 3 pułk ułanów	ppłk Cyprian Bystram
→ III/1 pułku artylerii polowej Legionów
— 7/1 pułku artylerii polowej Legionów	ppor. Stanisław Mantel
— 9/1 pułku artylerii polowej Legionów
→ 2/1 pułku artylerii ciężkiej
Armia Czerwona
14 Armia	Ijeronim Uborewicz	Front Płd. Zach.
⇒ 44 Dywizja Strzelców	Iwan Dubowoj[5]
→ 130 Bohuńska BS
→ 131 Taraszczańska BS
→ 132 Płastuńska BS
→ 2 Moskiewska BS

W drugiej fazie polskiej ofensywy na Ukrainie Dywizja Jazdy gen. Jana Romera nocą z 2 na 3 maja zajęła Białą Cerkiew. Tu otrzymała zadanie osłony południowego skrzydła 3 Armii maszerującej na Kijów i północnego skrzydła 2 Armii. Dywizja miała osiągnąć rejon Karapysze - Mironówka, a równocześnie prowadzić rozpoznanie na Kaniów i Czerkasy. W ramach ubezpieczenia dowódca 4 Brygady Jazdy nakazał 9 pułkowi ułanów zerwać tory na linii kolejowej Karapysze – Olszanica i tym samym uniemożliwić działanie przeciw polskim oddziałom sowieckiego pociągu pancernego. 6 maja 9 p.uł. wzmocniony plutonem artylerii konnej podszedł pod Olszanicę i uszkodził tor, powodując wykolejenie dwóch wagonów pociągu pancernego. Jeden szwadron pozostał w pobliżu pociągu i ogniem utrudniał załodze naprawę toru, a dwa szwadrony uderzyły na Olszanicę. Siły polskie okazały się jednak zbyt słabe i gen. Romer skierował w rejon walk 14 pułk ułanów z baterią 4 dywizjonu artylerii konnej. W międzyczasie Sowieci zdołali naprawić tor i pociąg odjechał do stacji Karapysze^[6].

Działania grupy „Wasylków”

22 maja 1920 dowódca 3 Armii gen. Edward Rydz-Śmigły utworzył grupę „Wasylków” w składzie: 5 pułk piechoty Legionów, III batalion 1 pułku piechoty Legionów, 3 pułk ułanów, III/1 pułku artylerii polowej Legionów i 2 bateria 1 pułku artylerii ciężkiej^[9][10][11]. Dowodzenie nad grupą objął ppłk Stefan Dąb-Biernacki. Grupa zluzowała odchodzące na północny odcinek frontu polsko-bolszewickiego oddziały 15 Dywizji Piechoty i ubezpieczała działania 3 Armii od południa w pasie od Brotnicz do Trypola. Przeciwnikiem grupy „Wasylków" i sąsiedniej grupy „Biała Cerkiew”^[a] były sowieckie brygady: 130 Bohuńska BS, 131 Taraszczańska BS, 132 Płastuńska BS i 2 Moskiewska BS^[12].

Pod koniec maja przed frontem polskiej 3 Armii pojawiła się 1 Armia Konna Siemiona Budionnego. Aby uzyskać swobodę działania przeciwko masom kawalerii, gen. Rydz-Śmigły postanowił rozbić aktywne zgrupowania sowieckiej 12 Armii. 29 maja grupa „Wasylków" otrzymała zadanie zorganizowania wypadu na Olszanicę. Jego głównym celem było odciążenie atakowanej przez nieprzyjaciela 7 Dywizji Piechoty. W czasie realizacji wypadu oddziały 7 Dywizji Piechoty miały przejść do działań zaczepnych i nacierać wzdłuż linii kolejowej Biała Cerkiew - Czerkasy^[12][13].

Plan działania

Piechota grupy „Wasylków” miała zebrać się w Hermanówce i stąd uderzyć przez Kahorlik na Olszanicę, opanować tę wioskę i zniszczyć most kolejowy w celu zabezpieczenia się przed akcjami sowieckich pociągów pancernych, a następnie nacierać w kierunku Białej Cerkwi, aby odciąć oddziały nieprzyjaciela od ich bazy operacyjnej w Czerkasach. Zadanie opanowania wiosek Żydostany i Wincentówka otrzymał oddział wydzielony kpt. Stanisława Skwarczyńskiego w składzie II/5 pp Leg. i 9 bateria 1 pap Leg. Oddział współdziałać miał z 3 pułkiem ułanów, który poprzez wykonanie zagonu na Rzyszczów realizował zadanie osłony lewego skrzydło grupy „Wasylków”. Samodzielnie miał działać także III/5 pp Leg. kpt. Mariana Chilewskiego, który po opanowaniu Mironówki miał utrzymać stację dwiema kompaniami, a dwie pozostałe odesłać do Olszanicy^[6][14].

Natarcie

31 maja grupa ppłk. Stefana Dęba-Biernackiego rozpoczęła natarcie na Kahorlik i po krótkiej walce wyrzuciła z miejscowości oddziały 132 Brygady Strzelców. Po zdobyciu miejscowości 3 pułk ułanów skierował się na Kaniów, a III/5 pp Leg. pomaszerował wzdłuż torów kolejowych na Mironówkę. Siły główne grupy ruszyły przez Pustowójty–Karapysze na Olszanicę. W godzinach rannych 1 czerwca, idąca w szpicy 10 kompania 1 pp Leg. zajęła Olszanicę, a saperzy przystąpili do niszczenia torów. W Olszanicy ześrodkowały się: III/1 pp Leg., 4 kompania piechoty i 4 kompania ckm z 5 pp Leg. oraz dwie baterie artylerii. W tym czasie III/5 pp Leg. zaskoczył w Mironówce sztab i oddziały tyłowe 44 Dywizji Strzelców, biorąc do niewoli 120 jeńców. Sztab dywizji uszedł do Korsunia, tracąc łączność z podległymi oddziałami^[15].

W związku z sowieckim atakiem na Białą Cerkiew i możliwością okrążenia Grupy, ppłk Dąb-Biernacki zmodyfikował plan działania; nakazał kpt. Chilewskiemu zniszczyć stację kolejową w Mironówce i powrócić do głównych sił grupy. Aby uprzedzić spodziewany sowiecki atak na Olszanicę, 1 czerwca oddziały polskie uderzyły koncentryczne na Rokitno. Działające bez właściwego współdziałania trzy grupy uderzeniowe nie odniosły sukcesu, a ich natarcie utknęło w ogniu 131 i 130 Brygady Strzelców^[b]. Sowieci, zaskoczeni pojawieniem się Polaków na ich tyłach, postanowili przebić się na wschód przez Olszanicę. Zorganizowany przez dowódcę 131 BS kombryga Koźkę atak nie uzyskał początkowo powodzenia. Mimo ponad dwukrotnej przewagi przeciwnika, kompanie 1. i 5 pp Leg. broniły się umiejętnie, wykorzystując zabudowę wioski i dogodne stanowiska nad bagnistym brzegiem Horochowatki. Baterie polskie w pojedynku z trzema pociągami pancernymi uszkodziły jeden z nich, ale straciły dwa działa.

Kilka godzin później Sowieci sforsowali most na Horochowatce i zajęli wschodnią część Olszanicy. Kontratakująca 4/5 pp Leg. ppor. Białołusa była zbyt słaba i musiała bagnetami torować sobie drogę odwrotu. Czerwonoarmiści otoczyli dowódcę 5 pułku piechoty Legionów mjr Jerzego Dobrodzickiego i kapelana pułku, ks. Ziółkowskiego. Z opresji uratowali ich żołnierze 4 kompanii. Ostatecznie Polacy wycofali się z Olszanicy na Karapysze^[12][16]. W okrążeniu pozostały 10 i 11 kompania piechoty i 3 kompania ckm 1 pp Leg. Kompanie te pod ogólnym dowództwem ppor. Henryka Gorgonia broniły się pod chutorem Szumlis, a wieczorem zajęły opuszczone przez nieprzyjaciela Rokitno. Stąd zabrał ich przybyły z Białej Cerkwi pociąg pancerny „Paderewski” i przewiózł do opuszczonej już przez oddziały sowieckie Olszanicy. W Rokitnie pozostała 11 kompania. Po południu 2 czerwca Olszanicę ostrzelał sowiecki pociąg pancerny, a nieprzyjacielskie patrole podeszły pod pozycje polskich ubezpieczeń. Dalsze pozostawanie na miejscu groziło otoczeniem i zniszczeniem polskich kompanii. W nocy z 2 na 3 czerwca Polacy zniszczyli stacje w Olszanicy i Rokitnie i rozpoczęli odwrót. Dzięki ukraińskim przewodnikom i informacjom od miejscowej ludności, po 12 godzinnym marszu kompanie bez strat własnych dołączyły do sił głównych grupy „Wasylków” zgrupowanych w Hermanówce^[17][18].

Wypad na Olszanicę zakończył się niepowodzeniem. Nie zdołano rozbić atakujących Białą Cerkiew oddziałów 44 Dywizji Strzelców. Zawiodło współdziałanie oddziałów polskich. 7 Dywizja Piechoty nie podjęła natarcia i nie przyszła z pomocą walczącym na tyłach przeciwnika oddziałom grupy „Wasylków". Niemniej jednak akcja polska zmusiła dwudywizyjną grupę Jakira do odwrotu, co skomplikowało położenie 1 Armii Konnej i wywołało zaniepokojenie głównodowodzącego Siergieja Kamieniewa. Polacy wzięli do niewoli 276 jeńców, zdobyli 23 ckm-y, 4 samochody i część taborów 44 Dywizji Strzelców. W wypadzie na Olszanicę Polacy stracili około 120 poległych, rannych i zaginionych, dwa działa i cztery ckm-y^[19].

• Kazimierz Bąbiński: Zarys historji wojennej 5-go pułku piechoty Legionów. Warszawa: Wojskowe Biuro Historyczne, 1929, seria: Zarys historii wojennej pułków polskich 1918–1920.
• Bohdan Dobrzyński: Zarys historji wojennej 3-go pułku ułanów. Warszawa: Wojskowe Biuro Historyczne, 1929, seria: Zarys historii wojennej pułków polskich 1918–1920.
• Tadeusz Kutrzeba: Wyprawa kijowska 1920 roku. Warszawa: Gebethner i Wolff, 1937.
• Roman Lewicki: Zarys historji wojennej 1-go pułku artylerii polowej Legionów. Warszawa: Wojskowe Biuro Historyczne, 1929, seria: Zarys historii wojennej pułków polskich 1918–1920.
• Adam Przybylski. Działania 1 Dywizji Piechoty Legjonów na Ukrainie 1920 r. (III). „Bellona”. 14, s. 161-176, 1924. Warszawa: Wojskowy Instytut Naukowo – Wydawniczy. 
• Adam Przybylski: Wojna polska 1918–1921. Warszawa: Wojskowy Instytut Naukowo-Wydawniczy, 1930.
• Janusz Odziemkowski: Leksykon bitew polskich 1914 – 1920. Pruszków: Oficyna Wydawnicza „Ajaks”, 1998. ISBN 83-85621-46-6.
• Janusz Odziemkowski: Leksykon wojny polsko – rosyjskiej 1919 – 1920. Warszawa: Oficyna Wydawnicza „Rytm”, 2004. ISBN 83-7399-096-8.
• Janusz Odziemkowski: Piechota polska w wojnie z Rosją bolszewicką 1919-1920. Warszawa: Oficyna Wydawnicza „Adam”, 2010. ISBN 978-83-7072-650-8.
• Stefan Pomarański: Zarys historji wojennej 1-go pułku piechoty Legionów. Warszawa: Wojskowe Biuro Historyczne, 1931, seria: Zarys historii wojennej pułków polskich 1918–1920.
• Juliusz S. Tym: Operacja zaczepna Wojska Polskiego na Ukrainie (25 kwietnia – 11 maja 1920). Szczecin: Instytut Pamięci Narodowej. Oddział w Szczecinie, 2020.
• Wiesław Wysocki (red.): Szlakiem oręża polskiego; vademecum miejsc walk i budowli obronnych. T. 2, „Poza granicami współczesnej Polski”. Warszawa: Wydawnictwo „Gamb”, 2005. ISBN 83-7399-050-X.