51 Pułk Piechoty Strzelców Kresowych – Wikipedia, wolna encyklopedia

51 pułk piechoty
Strzelców Kresowych
9 pułk strzelców pieszych
Ilustracja
Odznaka pamiątkowa 51 pp
Historia
Państwo

 Polska

Sformowanie

1919

Rozformowanie

1939

Nazwa wyróżniająca

Strzelców Kresowych

Tradycje
Święto

27 maja[a]

Nadanie sztandaru

28 maja 1928

Rodowód

3 pp im. Garibaldiego
9 pułk strzelców polskich
9 pułk strzelców pieszych

Kontynuacja

12 Brygada Zmechanizowana

Dowódcy
Pierwszy

ppłk Maurycy Darnault

Ostatni

ppłk August Emil Fieldorf

Działania zbrojne
wojna polsko-bolszewicka
bitwa pod Krzyżopolem (13–16 V 1920)
bitwa pod Rudnicą (27–29 V 1920)
bitwa pod Wołoczyskami (11–24 VII 1920)
bitwa pod Mikulińcami (27 VII–5 VIII 1920)
bitwa pod Sokołówką (27 VIII 1920)
bitwa pod Fragą (14 –15 IX 1920)
kampania wrześniowa
Organizacja
Dyslokacja

Brzeżany

Rodzaj wojsk

piechota

Podległość

XXIV Brygada Piechoty
12 Dywizja Piechoty

Polski obóz wojskowy w La Mandria di Chivasso we Włoszech – wręczenie sztandaru pułkowi im. Garibaldiego; 1919
Transport oddziałów armii gen. Józefa Hallera z Francji do Polski; 1919
Szlak bojowy 51 pp 1919 – 1920[1]

51 Pułk Piechoty Strzelców Kresowych (51 pp) – oddział piechoty Armii Polskiej we Francji i Wojska Polskiego w II Rzeczypospolitej.

Sformowany w ramach Armii Polskiej we Włoszech jako 3 pułk piechoty im. Garibaldiego. Przetransportowany do Francji wszedł w skład Wojska Polskiego we Francji gen. Józefa Hallera jako 9 pułk strzelców polskich. Po przybyciu Błękitnej Armii do Polski przemianowany na 9 pułk strzelców pieszych, a po ujednoliceniu numeracji przyjął nazwę 51 pułk piechoty Strzelców Kresowych. Walczył w wojnie polsko-bolszewickiej w składzie 12 Dywizji Piechoty.

W okresie międzywojennym stacjonował w garnizonie Brzeżany[2], w koszarach Henryka Dąbrowskiego[3], a jego batalion zapasowy w Czortkowie. W czasie kampanii wrześniowej wchodził w skład 12 Dywizji Piechoty walczącej w Armii „Prusy”[4].

Na początku 1944 r., w ramach Planu OSZ (Odtwarzania Sił Zbrojnych) Wojska Polskiego sprzed 1939 roku, utworzony został 51 Pułk Piechoty Armii Krajowej, który wszedł w skład 12 Dywizji Piechoty Armii Krajowej. Pułk uczestniczył w akcji „Burza”, w ramach której prowadził działania w okręgu tarnopolskim. Oddział został ostatecznie rozbrojony przez Sowietów w tym samym roku[5][6][7].

Formowanie i zmiany organizacyjne

[edytuj | edytuj kod]

29 grudnia 1918 w La Mandria di Chivasso jeńcy armii austriackiej narodowości polskiej rozpoczęli formowanie dwunastu kompanii. 15 stycznia 1919 utworzono 3 pułk polski. Pułkiem dowodził por. Marcin Wachowski[8]. 31 stycznia 1919 pułk złożył przysięgę, a 13 lutego otrzymał od włoskiego komitetu „Pro Polonia” dwie chorągwie. Jedną od miasta Mediolanu, drugą od miasta Bergamo[9].

22 lutego pułk przegrupował się do Francji. Bataliony I i II (z chorągwią miasta Mediolanu) wcielono do rezerwowego francuskiego 358 pułku piechoty, a III batalion (z chorągwią miasta Bergamo) do 299 pułku piechoty[10][11].

Na początku kwietnia do pułku wcielono ok. 300 Poznaniaków – jeńców armii niemieckiej, 500 ochotników polskich z Ameryki i transport byłych jeńców armii rosyjskiej[12].

12 kwietnia 1919 na bazie I i III batalionu pułku im. Giuseppe Garibaldiego oraz francuskiego 358 pułku piechoty sformowany został 9 pułk strzelców polskich. Organizacja pułku była oparta na etacie francuskim i obejmowała: dowództwo pułku, kompanię zafrontową oraz trzy bataliony piechoty. Kompania zafrontowa składała się ze specjalistów i służby administracyjnej. Każdy z trzech batalionów piechoty liczył trzy kompanie strzeleckie i jedną kompanię karabinów maszynowych. Kompanie liczyły po cztery plutony, w tym trzy plutony bojowe i jeden pluton komenderowanych, składający się z telefonistów, szewców, krawców itp. Plutony składały się z czterech zastępów[9]. Pułk wszedł w struktury 3 Dywizji Strzelców Polskich[13].

W połowie maja 1919 pułk dyslokowano do Polski. Jego pierwszym garnizonem w Ojczyźnie był Modlin. Tu przemianowany został na 9 pułk strzelców pieszych[14]. W lipcu skierowano jednostkę na Podole w okolicę Zbaraża. 1 września dekretem Nr 4373 Naczelnika Państwa, nastąpiło zjednoczenie armii gen. Hallera z siłami zbrojnymi w kraju. We wrześniu pułk otrzymał nową nazwę – 51 pułk piechoty Strzelców Kresowych[11]. Organizacja pułku pozostała niezmieniona. Jedynie kompanię zafrontową przemianowano na sztabową. Oficerowie polscy objęli stanowiska dowódców kompanii. Batalion zapasowy sformowany został w Przemyślu[15][16].

Obsada personalna pułku w 1920[17]
Stanowisko Stopień, imię i nazwisko
Dowódca pułku mjr Artur Sadowiński (do 30 IV)
ppłk szt. gen. Marian Kukiel (do 20 VI)
mjr/ppłk Roman Witorzeniec
Adiutant por. Wincenty Duda
Oficer broni ppor. Leon Jurczyński
Oficer gazowy pchor. Jan Weber
Oficer łączności ppor. Leopold Weber
Lekarz kpt. lek. Aleksander Pietrzykowski
por. lek dr Stanisław Radwański (do 27 VI)
por. lek. Mieczysław Skwarczyński
Kapelan ks. Rudolf Wiktoryn
Dowódca taborów ppor. Wiktor Lorenczuk
Dowódca I batalionu kpt./mjr Marian Faff (V – VII)
kpt. Jan Szostakowski[18] (VII -)
kpt. Marian Faff[19](VIII – IX)
por. Jan Kazanowski
por. Jan Sikora (X)
Adiutant pchor./ppor. Karol Walter
Oficer prowiantowy por. Marian Bojanowski
Oficer kasowy por. Zygmunt Bittner
Lekarz ppor. san. Natan Bleichfeld
Nast. por. lek. Salomon Robinson
Dowódca 1 kompanii ppor. Antoni Mokrzycki (ranny 16 V)
chor. Julian Mikuszewski (do 23 VII)
por. Stefan Czarnowski
Dowódca plutonu pchor. Józef Furmanek
Dowódca 2 kompanii ppor. Aleksander Ruchaj
por. Józef Skrzypczyński[20] (ranny 3 VIII)
Dowódca 3 kompanii ppor. Jan Szopa (ranny VII[20])
ppor. Wiktor Ziółkowski[21] (ranny 27 VIII)
Dowódca 4 kompanii ppor. Stanisław Waksmański
ppor. Ferdynand Pichler[21] (VIII)
Dowódca plutonu pchor. Leonard Remisz
Dowódca 1 kompanii km ppor. Mieczysław Tabecki
Dowódca II batalionu kpt. Wojciech Tyczyński (ranny 1 VIII)
kpt. Władysław Bartnik
kpt. Marian Gryl[22] (ranny 27 VIII)
mjr Józef Skowronek (X) (ranny VII[20])
Adiutant ppor. Andrzej Jarski-Nałęcz
Oficer kasowy ppor. Gustaw Lachmann
Oficer prowiantowy ppor. Joachim Kimmerling (do 17 V)
Lekarz ppor. lek. Leopold Goldberg
Dowódca 5 kompanii ppor. Wojciech Wójcik[23] (V)
por. Jan Kazanowski
Dowódca 6 kompanii por. Józef Zawadzki[24] (V) (ranny 15 VI)
ppor. Dawid Kahane (do 27 VI)
por./kpt. Stefan Blezień
Dowódca plutonu ppor. Emil Kubala
Dowódca 7 kompanii ppor. Jerzy Machniak[25] (V) († 27 VII)
ppor. Joachim Feliks Kmiciński
por. Wacław Walas (od 7 VIII?)
por. Stefan Zdanowski[20] († 27 VII)
Dowódca 8 kompanii ppor. Alojzy Stupka[26] († 3 IX)
Dowódca 2 kompanii km ppor. Władysław Zabiegała
Dowódca plutonu plut. Jan Grobelny
Oficer baonu (dowódca kompanii) ppor. Wacław Dyduła († 23 VII)
Dowódca III batalionu por. Leopold Korpiela
por. Franciszek Dwernicki
mjr Anatol Laudański
por. Stefan Czarnowski
mjr Artur Sadowiński (VII – IX)
kpt. Jan Czerniawski
Zastępca por. Józef Zawadzki (od 1 VI)
Adiutant ppor. Stanisław Wójcik
ppor. Jerzy Szychulski
ppor. Jan Rokosz
Lekarz ppor. lek. Julian Rogowski
Dowódca 9 kompanii por. Leopold Niżyński
Dowódca plutonu ppor. Pawulski
Dowódca 10 kompanii ppor. Mieczysław Orlicz
por. Franciszek Kraus
Dowódca 11 kompanii ppor. Czesław Krzyżanowski (do 8 VII)
ppor. Nikodem Lipczyński (do 20 VII)
por. Piorowicz
Dowódca 12 kompanii ppor. Henryk Jankowski
Dowódca 3 kompanii km ppor. Marian Blaschke (do 18 VI)
por. Franciszek Herder
ppor./por. Nikodem Lipczyński
Dowódca plutonu plut. Edmund Wolski
Dowódca kompanii technicznej ppor. Antoni Chudzikiewicz (do 15 VII)
Dowódca plutonu ppor. Jacenty Promiński
Dowódca plutonu żandarmerii [!] ppor. Antoni Kwinta (6 VIII –5 IX)
Oficer pułku (dowódca kompanii) por. Franciszek Richler
Oficer pułku (dowódca kompanii) ppor. Józef Chrobak (do 11 V)
Oficer pułku (dowódca kompanii) ppor. Józef Mączka
Oficer pułku (dowódca kompanii) ppor. Roman Ostrowski
Oficer pułku (dowódca kompanii) ppor. Kazimierz Pretsch
Oficer pułku (dowódca kompanii) ppor. Filip Rubner
Oficer pułku (dowódca kompanii) ppor. Stanisław Wendekier
Oficer pułku (dowódca plutonu) por. Wincenty Borkowski
Oficer pułku (dowódca plutonu) por. Franciszek Remiszewski
Oficer pułku (dowódca plutonu) por, Jan Stec (do 3 VII)
Oficer pułku (dowódca plutonu) por. Karol Stefanowicz
Oficer pułku (dowódca plutonu) ppor. Maksymilian Fischgrund
Oficer pułku (dowódca plutonu) ppor. Henryk Allerhand Różnicki
Oficer pułku (dowódca plutonu) ppor. Edward Fox
Oficer pułku (dowódca plutonu) ppor. Edmund Kaczor
Oficer pułku (dowódca plutonu) ppor. Józef Kawa
Oficer pułku (dowódca plutonu) ppor. Tadeusz Nerlewski
Oficer pułku (dowódca plutonu) ppor. Adam Pasiewicz
Oficer pułku (dowódca plutonu) ppor. Stanisław Pleskaczyński (do 10 VIII)
Oficer pułku (dowódca plutonu) ppor. Salomon Rares
Oficer pułku (dowódca plutonu) ppor. Narcyz Sienkiewicz (do 4 VI)
Oficer pułku (dowódca plutonu) ppor. Jerzy Wsolak
Oficer pułku (dowódca plutonu) ppor. Bronisław Zdanowski († 1 VIII)
Oficer pułku (dowódca plutonu) ppor. Tadeusz Żeglicki
Oficer pułku por. Fryderyk Langner
Oficer pułku por. Mieczysław Wojciechowski
Oficer pułku ppor. Jan Bajtlik
Oficer pułku ppor. Doliga (od 29 IX)
Oficer pułku ppor. Ferdynand Dolny (tabory; † 5 VII))
Oficer pułku ppor. Józef Dombkowski
Oficer pułku ppor. Wilhelm Kraj czy
Oficer pułku ppor. Maniak
Oficer pułku ppor. Henryk Mueck (do 24 VIII)
Oficer pułku ppor. Walerian Szczygłowicz
Oficer pułku ppor. Józef Śniegoń
Oficer pułku ppor. Ubendeker
Oficer pułku ppor. Józef Walach
Oficer pułku pchor. Włodzimierz Dysko († 16 VIII)
Oficer pułku pchor. Mielniczyn
Oficer pułku pchor. Piotr Ogórkiewicz († 24 VII)
Oficer pułku pchor. Solak

Pułk w wojnie o granice

[edytuj | edytuj kod]

Z końcem lipca 1919 pułk został skierowany na Podole w okolicę Zbaraża. W ciągu sierpnia pułk zajął Jampol. Otrzymał zadanie umacniania zajmowanego odcinka, prowadzenia zwiadów w kierunku na wschód od rzeczki Połtawy, a także prowadzenia kontroli ruchu kolejowego, osobowego i towarowego[15]. Wszedł w skład XXIV Brygady Piechoty[27].

8 października pułk przeszedł do rejonu rozlokowania 12 DP. Został rozmieszczony w Skałacie, oprócz II batalionu, który obsadził odcinek nad Zbruczem od Mysłowej do Łuki Małej[28]. Oficerowie francuscy, którzy pomagali w zorganizowaniu pułku i szkoleniu żołnierzy, odjechali do swojej ojczyzny, a dowództwo objął, 15 października, ppłk Mieczysław Linde[29]. Pułk otrzymał zadanie obrony linii rzeki Zbrucz przed ewentualnym atakiem wojsk ukraińskich, jednak te zajęte bojami z armią Denikina ataków nie podejmowały. I choć wojska Denikina odnosiły zwycięstwa nad wojskami ukraińskimi, to musiały ustąpić przed oddziałami sowieckimi. W związku z tym polskie linie zostały przesunięte dalej na wschód, w rejon Płoskirowa, a pułk w styczniu 1920 otrzymał zadanie ochrony szlaku kolejowego PodwołoczyskaCzarny Ostrów[29].

Na początku marca 1920 pułk przeszedł jeszcze dalej na wschód, do Międzybóża, gdzie stanowił odwód 5 DP[29]. Brał udział w wypadach oddziałów dywizji na Wołkowińce i stację kolejową Komarowce, po czym powrócił do 12 DP i wszedł w skład XXIII Brygady Piechoty[30][31]. Do czasu rozpoczęcia ofensywy na Ukrainie uzupełniano stany osobowe i szkolono młodych żołnierzy.

Pułk w ofensywie kijowskiej

Ofensywa ruszyła 25 kwietnia 1920. 12 DP otrzymała zadanie opanowania linii kolejowych DerażniaŻmerynka i WońkowceBar – Żmerynka i zdobycie Baru. 51 pp wzmocniony jednym dywizjonem 18 pal i jedną kompanią z XX batalionu saperów już 25 kwietnia zajął bez walki Jałtuszków[32]. W kolejnych dniach zdobył Bucnie, stację kolejową Mytki i Malczowce. 29 kwietnia, będąc ponownie w składzie XXIV BP, po sforsowaniu Murafy, zajął Stanisławczyk. W dalszych walkach zajął Strzelniki i stację kolejową Rachny Lasowe[33], a następnie w ciężkich bojach, wsparty dwoma improwizowanymi pociągami pancernymi, stację Krzyżopol[13][34]. Skuteczne walki pułku o utrzymanie zdobytej stacji trwały do 13 czerwca[35]. W dniu 27 maja wykonał z użyciem pociągu pancernego „Generał Iwaszkiewicz” skutecznego wypadu na stację Rudnica, którą utrzymywał do 29 maja, po czym powrócił do Krzyżopola[14]. 27 maja stał się dniem święta pułkowego[36].

 Osobny artykuł: bitwa pod Krzyżopolem.

Dowódca pułku płk Marian Kukiel w swoim rozkazie dziennym nr 123 z 31 maja tak określił postawę bojową swoich podwładnych[37][38]:

Pułk nasz w dniach 27–29 maja dokonał przy współdziałaniu innych części dywizji wypad na stację kolejową Rudnica. W pierwszym dniu złamaliście, Towarzysze broni, nieprzyjaciela stojącego przed naszym frontem 41 dyw. sow., która właśnie zamierzała prowadzić dalej ofensywę i zdobyć Wapniarkę, pędziliście go przed sobą. Pamiętny będzie bój II batalionu o las pod Żydówką, gdzie rozbito 369 pułk piechoty sowieckiej, zdobyto jedną ciężką haubicę z zaprzęgiem i karabiny maszynowe, gdzie świetne kierownictwo dowódcy batalionu, przytomność i odwaga poszczególnych oficerów i żołnierzy, zwłaszcza 5 kompanii dały nam pełne zwycięstwo. Pamiętne będzie ciężkie, a bohaterskie zmaganie się I batalionu kapitana Faffa po obu stronach toru z pancerkami i piechotą wroga, broniącego się wytrwale oraz zwycięska, a zacięta walka 1 kompanii o wieś Popieluchy. Pułk wytrzymał wreszcie ogień pancerek na odległość najbliższą i zdobył stację Rudnice. Nastąpiły uparte walki dwudniowe o teren zdobyty, który chcieli nam odebrać bolszewicy. Artyleria ich i pancerki biły w Was z bliska i celnie. Wróg groził nam parokrotnie odcięciem. Utrzymaliśmy się. Odeszliśmy o godzinie naznaczonej rozkazem Brygady naszej, odeszliśmy nie ścigani, jako zwycięzcy.

Walki odwrotowe

13 czerwca pułk otrzymał rozkaz odwrotu, w czasie którego stoczył ciężkie walki pod: Czoboratkami, Tarnawką Wielką, Krzyżopolem, Tomaszpolem i Żołobami. 16 czerwca osiągnął linię rzeki Muraszki, gdzie do 30 czerwca powstrzymywał napór nieprzyjaciela. Od 5 lipca wycofywał się przez Międzybuż, Sufczyńce i Kupiel na linię rzeki Zbrucz w rejonie Toków[39]. W ramach XXIV BP pułk obsadził jej lewe skrzydło, od Toków do Hnilic Wielkich. Dowództwo stało w Medyniu. Do 24 lipca pułk z ogromnym poświęceniem bronił powierzonego odcinka, tracąc ponad 500 żołnierzy. Tego dnia otrzymał rozkaz odwrotu na linię Miodoborów. Podczas odwrotu dwóch szeregowych umarło z wyczerpania, kilkudziesięciu zemdlało. W meldunku sytuacyjnym wysłanym do dowództwa dywizji dowódca brygady płk Marian Kukiel, dowódca brygady napisał, że 51 pp spełnił swój obowiązek żołnierski, a w rozkazie dziennym z 27 lipca podkreślił jego postawę bojową nad Zbruczem[40][41]:

[...] Walczyliście żołnierze zacięcie ażeby nie oddać skrawka ziemi Rzeczypospolitej najezdnikom. Nie zdołaliście odwrócić ciężkiego losu bitwy. Ogromne straty poniósł 51 pp. Dotkliwie ucierpiały inne pułki i bataliony. Zostało na placu wielu walecznych Towarzyszy broni, ale unieśliśmy nienaruszony honor żołnierski i gotowość do dalszej walki śmiertelnej za całość Ojczyzny. Dziękuję Wam, Bracia Żołnierze, za Waszą pracę krwawą.

Od 28 lipca do 6 sierpnia bataliony pułku staczały boje pod Ludwikówką, Mikulińcami i Łuką Wielką. W połowie sierpnia pułk otrzymał uzupełnienia w sile około 1300 żołnierzy. 18 sierpnia, po oderwaniu się od nieprzyjaciela, 12 DP, a z nią pułk, ruszyła przez Dunajów na Przemyślany, które osiągnęła 20 sierpnia. Następnie skierowała się na Pohorylce. Pułk otrzymał rozkaz marszu na Hanaczów i Podhorodyszcze[42]. Zgrupowana nad Stryjem w okolicach Mikołajowa 12 DP otrzymała zadanie zniszczenia sowieckiej 60 DS. Pułk, jako prawe skrzydło dywizji, atakował w dwóch kierunkach na Bóbrkę i Strzałki. Po zaciętych bojach obie te miejscowości 20 sierpnia zostały zdobyte. Do końca miesiąca pułk toczył jeszcze boje pod: Gniłą, Siedliskami, Świrzem i Sokołówką.

O świcie 27 sierpnia natarcie na Sokołówkę przeprowadził I/51 pułku piechoty mjr. Mariana Faffa[22]. Aby uzyskać zaskoczenie, zdecydowano się nacierać bez wsparcia artylerii. 1 kompania miała uderzyć frontalnie na Sokołówkę, 4 kompania od południa, a 2 kompania i 3 kompania por. Wiktora Ziółkowskiego miały maszerować lasami i wejść do miejscowości od wschodu. Szykujący się do natarcia Kozacy nie wystawili ubezpieczeń i 4 kompania ppor. Ferdynanda Pichlera zdołała niepostrzeżenie wejść do Sokołówki. Zaskoczona, stojąca już w kolumnach marszowych, 2 Brygada Kawalerii 8 DK poniosła duże straty od ognia broni maszynowej prowadzonego z niewielkiej odległości. Nie mogąc rozwinąć się, próbowała wycofać się do Mühlbach i tam przyjąć ugrupowanie bojowe. Tu wpadła pod ogień 2 i 3 kompanii, które zdążyły już zająć stanowiska. Kozacy zawrócili do centrum Sokołówki, gdzie w międzyczasie dotarła także 1/51 pp. W krzyżowym ogniu czterech polskich kompanii, sowiecka brygada została zdziesiątkowana i przejściowo utraciła zdolność bojową. Poległ dowódca tej brygady[43].

 Osobny artykuł: bitwa pod Sokołówką.
Ofensywa jesienna

W związku z rozgromieniem w Bitwie Warszawskiej wojsk sowieckich i ich odwrotem, pułk otrzymał nowe zadanie zajęcia Brykonia, Kosteniowa i Biłki w powiecie przemyślańskim, jako stanowisk wyjściowych do natarcia[44].

2 września II/51 pp z Wołkowa uderzył na Brykoń, a III batalion na Kosteniów i Biłkę. Po całodziennym uporczywym boju miejscowości zostały zdobyte. Następnego dnia II batalion zajął las Obręczówkę i Czarną Karczmę[26]. Miejscowości te utrzymał do 13 września, po czym został zluzowany przez oddziały 4 Dywizji Piechoty. Jeszcze w tym dniu nocą wymaszerował przez Strzeliska pod Fragę. Zluzowane wcześniej 52. i 53. pułki piechoty toczyły już walkę w rejonie Putiatyńce – Psary – Bieńkowce[26]. 51 pułk otrzymał zadanie rozbicia nieprzyjaciela w rejonie Łysej Góry i zdobycia Podgrodzia.

14 września ogólną ofensywę rozpoczęła polska 6 Armia[45]. Rano o 5.00 XXIV Brygada Piechoty w składzie 51. i 54 pułk piechoty z rejonu Fraga – Podborze uderzyła na Podkamień – Podgrodzie; akcję tę wspierały baterie I/12 pap, ostrzeliwując klasztor Fragę i Łysą Górę, a baterie II dywizjonu Podkamień i Podgrodzie[46]. W tym dniu 51 pułk piechoty Strzelców Kresowych uderzył na Łysą Górę oraz Fragę i opanował je[47]. Działania piechoty wspierała bateria 12 pułku artylerii polowej, niszcząc „ogniem na wprost” stanowiska sowieckiej broni maszynowej. 5 i 7 kompanie pułku obsadziły klasztor na Łysej Górze i stąd ostrzeliwały cofające się na Świrz kolumny czerwonoarmistów.

O świcie 15 września zaatakowali Sowieci. Pod osłoną gęstej porannej mgły, bez przygotowania artyleryjskiego, uderzyli na stanowiska zajmowane przez II batalion 51 pp. Zaskoczony polski pododdział wycofał się. Zareagował dowódca pułku mjr Roman Witorzeniec, wprowadzając do walki odwodową 6 kompanię. Wtedy już II batalion całością sił, wspierany skutecznie przez baterie artylerii 12 pap, przeszedł do kontrataku. Po południu Polacy odzyskali utracone pozycje i z powodzeniem odparli szarżę sowieckiej kawalerii. Wieczorem 51 pp sforsował Gniłą Lipę i uchwycił przyczółek na wschodnim brzegu[47].

 Osobny artykuł: bitwa pod Fragą.

16 września pułk odrzucił oddziały sowieckiej 41 Dywizji Strzelców pod Podwinem i Kutcami[48] i tym samym umożliwił macierzystej brygadzie zdobycie Rohatyna[44]. Pod Dubryniowem pułk wyparł nieprzyjaciela i przez Górę Piaseczną dotarł wieczorem do Wólki. W ciągu nocy rozbito pod Pawłowem nieprzyjacielski oddział, maszerujący pod Rohaczyn, a rano 17 września pułk wkroczył do Brzeżan[49][50].

Prowadząc dalej działania manewrowe pułk utworzył „batalion pościgowy” pod dowództwem ppor. Wójcika w składzie 2., 5., 12. kompanii strzeleckich i 6 kompanii ciężkich karabinów maszynowych oraz 37 mm armatki. Po zluzowaniu batalionu z 54 pp, batalion ppor. Wójcika uderzył w okolicach Starynia nieprzyjacielską piechotę i kozaków Bajłowa. Wzięto kilkunastu jeńców, cały tabor bojowy, kilka kuchni polowych i kilkadziesiąt koni kawaleryjskich[49]. Ostatni bój w tej wojnie pułk stoczył 21 września zdobywając Podwołoczyska[44].

Po zawarciu rozejmu pułk od 14 grudnia 1920 pełnił służbę na linii demarkacyjnej, pomiędzy Suchowcami i Rybczą (na północny wschód od Zbaraża)[51]. Od końca marca 1921 do czasu utworzenia Straży Granicznej pełnił służbę graniczną w rejonie Szumska. 4 kwietnia 1921 pułk odmaszerował znad granicy. Jego bataliony czasowo kwaterowały w różnych miejscowościach. W grudniu 1921 cały pułk przeszedł na stałe do Brzeżan, a jego pododdziały zostały zakwaterowane w koszarach im. gen. Henryka Dąbrowskiego[51].

Bilans walk

[edytuj | edytuj kod]

Za bohaterstwo w walce Krzyżami Srebrnymi Orderu Wojennego Virtuti Militari V klasy odznaczonych zostało 31 żołnierzy pułku, a Krzyżami Walecznych 48 oficerów i 68 szeregowych[52]. W czasie walk pułk wziął do niewoli przeszło 4000 jeńców, zdobył kilka tysięcy karabinów, ponad 120 karabinów maszynowych, 13 dział polowych, 2 działa ciężkie, 1 pociąg pancerny, kilkaset koni, wozy z amunicją, samochody oraz wiele innego sprzętu wojennego[44].

Kawalerowie Virtuti Militari

[edytuj | edytuj kod]
Order Virtuti Militari
Order Virtuti Militari
Odznaczeni Krzyżem Srebrnym Orderu Wojennego Virtuti Militari za wojnę 1918–1920[53]
szer. Jan Baraniecki płk SG dr Marian Kukiel kpt. Lucjan Trzebiński
st. sierż. Marian Bieder st. szer. Mieczysław Kunicki kpr. Jan Trzepla
kpr. Stanisław Chabera kpr. Augustyn Landowski mjr Wojciech Tyczyński
plut. Stanisław Dudka ppłk Mieczysław Linde ppłk Roman Witorzeniec
mjr Marian Faff kpr. Wojciech Łosik plut. Edward Wolski
plut. Jan Grobelny ś.p. ppor. Jerzy Machniak ppor. Wojciech Wójcik
kpr. Józef Hadzicki szer. Michał Robak st. szer. Jan Wójt
ppor. Edward Kaczor mjr Artur Sadowiński por. Józef Zawadzki
szer. Władysław Klima plut. Aleksander Skoczek szer. Józef Zieliński
szer. Stanisław Krzemień por. Józef Skrzypczyński ppor. Wiktor Ziółkowski
ś.p. ppor. Alojzy Stupka

Pułk w okresie pokoju

[edytuj | edytuj kod]
12 Dywizja Piechoty w 1938
Budynek pułku w Brzeżanach
Święto 51 pp w Brzeżanach 27 maja 1928 – ks. prałat Tadeusz Jachimowski poświęca sztandar pułku
Gen. Edward Rydz-Śmigły wręcza sztandar dowódcy 51 pp płk Eugeniuszowi Zabawskiemu
Przedstawiciele duchowieństwa, władz i wojska przy wbijaniu gwoździ w drzewce sztandaru 51 pp
Uczestnicy rautu wydanego przez korpus oficerski 51 pp z okazji święta pułkowego 27 maja 1928
Pałac w Raju
Zamek w Brzeżanach

Od 14 grudnia 1920 roku pułk pełnił służbę na linii demarkacyjnej, na północny wschód od Zbaraża. Po podpisaniu układu pokojowego obsadził granicę na odcinku od BiałozórkiSzumsk. W kwietniu 1921 przekazał pozycje oddziałom Straży Granicznej i dyslokował się do Zbaraża. W lipcu przeszedł do Czortkowa. Stamtąd jego I batalion skierowano do Trembowli, II do Zaleszczyk, a III jako „kompania demonstracyjna” odszedł do Lwowa[54]. W grudniu wszystkie pododdziały przeszły do Brzeżan i rozlokowały się w koszarach Henryka Dąbrowskiego[55][3]. Batalion zapasowy w Czortkowie.

Warunki bytowe w garnizonie nie należały do najkorzystniejszych. Niewielki budżet wojska, brak pomieszczeń socjalnych i placów ćwiczeń utrudniały codzienną działalność służbową i szkoleniową. Mimo to duży nacisk położono na szkolenie fizyczne. W zawodach sportowych w latach 1923–1928 pułk zdobył 8 pierwszych, 17 drugich i 14 trzecich miejsc w Okręgu Korpusu VI Lwów[56]. W latach dwudziestych we wszystkich kompaniach zorganizowane były drużyny koszykówki i siatkówki. W latach trzydziestych organizowano zawody związane z wyszkoleniem wojskowym. Podstawowe konkurencje to: gimnastyka, boks, biegi na dystansach 100 i 200 metrów oraz 3 i 10 kilometrów, skok wzwyż i w dal, pływanie na 100 m oraz strzelanie z karabinu na odległość 100 i 300 m. W latach 1930–1938 pułk zdobył sportowy proporzec przechodni dla najlepszej jednostki dywizji pięciokrotnie, w tym kolejno przez trzy lata. Zgodnie z regulaminem zawodów proporzec przeszedł na własność pułku[57].

Pułk był też animatorem działań społeczno-kulturalnych na terenie garnizonu. Organizowano kursy dokształcające dla analfabetów i półanalfabetów. Prężnie działało koło teatralne podoficerów. Biblioteki pułkowe liczyły kilka tysięcy tomów. Kasyno oficerskie było miejscem spotkań miejscowej inteligencji, jak i okolicznych ziemian. Celem upamiętnienia walk o niepodległość Polski założono „Złotą Księgę”. Wpisywano do niej nazwiska żołnierzy, którzy swoją bohaterską postawą przyczynili się do zwycięstwa. W 1937 roku wybudowany został Dom Żołnierza przy ul. Pierackiego[58].

Ważnym elementem krzewienia patriotyzmu na kresach były uroczystości rocznicowe. Hucznie obchodzono święta państwowe i święto pułku[a][59]. W 1933 roku na terenie koszar wybudowano pomnik ku czci żołnierzy 51 pp poległych w walkach o wolność i granice Rzeczypospolitej w latach 1918–1921. W Brzeżanach działało Stowarzyszenie „Rodzina Wojskowa” i Związek Legionistów Polskich[60].

Szkolenie pułku odbywało się na terenach należących wcześniej do Jakuba hr. Potockiego. Zapisał on notarialnie przyległe do koszar pułku ziemie wojsku[61]. Do 1931 siedzibą pułkowej szkoły podoficerskiej był pałac w Raju użyczony także przez Jakuba Potockiego[55]. W czerwcu 1933 pułk otrzymał w darze od Potockich zamek Sieniawskich w Brzeżanach. W przyzamkowym kościele Świętej Trójcy, tzw. kaplicy Sieniawskich, kapelan pułku odprawiał nabożeństwa[62].

Na podstawie rozkazu wykonawczego Ministerstwa Spraw Wojskowych do Departamentu Piechoty o wprowadzeniu organizacji piechoty na stopie pokojowej PS 10-50 z 1930 roku, w Wojsku Polskim wprowadzono trzy typy pułków piechoty. 51 pułk piechoty zaliczony został do typu I pułków piechoty (tzw. „normalnych”). W każdym roku otrzymywał około 610 rekrutów. Stan osobowy pułku wynosił 56 oficerów oraz 1500 podoficerów i szeregowców. W okresie zimowym posiadał batalion starszego rocznika, batalion szkolny i skadrowany, w okresie letnim zaś batalion starszego rocznika i dwa bataliony poborowych[63]. W czasie pokoju pułk składał się z dowództwa, kwatermistrzostwa z kompanią administracyjną, plutonu łączności, plutonu artylerii, plutonu pionierów i plutonu zwiadu. Pododdziałami bojowymi były trzy bataliony, liczące po trzy kompanie piechoty i jedną kompanię CKM.

Obsada personalna i struktura organizacyjna w marcu 1939[64][b]
Stanowisko Stopień imię i nazwisko Przydział w IX 1939
Dowództwo pułku
dowódca pułku ppłk August Emil Fieldorf dowódca 51 pp
I zastępca dowódcy ppłk Zygmunt Semerga dowódca 216 pułku strzelców
adiutant kpt. adm. (piech.) Marian Krupnicki
starszy lekarz mjr dr Sylwian Łypek
młodszy lekarz ppor. lek. Jarosław Kowalski
oficer placu Brzeżany kpt. adm. (piech.) Sylwester Rojna
II zastępca dowódcy (kwatermistrz) mjr Mieczysław Kazimierz Sanak
oficer mobilizacyjny mjr adm. (piech.) Jan Wiktor Weber
zastępca oficera mobilizacyjnego kpt. adm. (piech.) Wincenty Wojtan
oficer administracyjno-materiałowy kpt. Jerzy Józef Wsolak kwatermistrz 51 pp
oficer gospodarczy kpt. int. Zygmunt I Lubelski oficer płatnik
oficer żywnościowy por. Jan Krzywonos
oficer taborowy[c] kpt. tab. Adolf Weigel dowódca kgosp.
kapelmistrz kpt. adm. (kapelm) Julian Rossa
dowódca plutonu łączności kpt. Stefan Krzywiak I adiutant
dowódca plutonu pionierów por. Henryk Bronisław Jan Link
dowódca plutonu artylerii piechoty kpt. Józef Werka dowódca plutonu artylerii
dowódca plutonu ppanc. ppor. Paweł Jan Spychalski dowódca kppanc
dowódca oddziału zwiadu por. Jan Ludwik Salwierz dowódca kompanii zwiadu
I batalion
dowódca batalionu ppłk Bronisław Popłatek
dowódca 1 kompanii kpt. Władysław Garwoliński dowódca 1/51 pp
dowódca plutonu ppor. Włodzimiera Jerzy Miłkowski
dowódca 2 kompanii kpt. Zygmunt Józef Ponikowski dowódca 2/51 pp
dowódca plutonu ppor. Mieczysław Jędruszczak
dowódca 3 kompanii kpt. Zygmunt Julian Neugebauer
dowódca plutonu por. Ludwik Czernek
dowódca plutonu ppor. Władysław Drelicharz oficer informacyjny 51 pp
dowódca 1 kompanii km por. Stanisław Mrotek dowódca 1 km/ 51 pp
dowódca plutonu ppor. Józef Kowalczuk
II batalion
dowódca batalionu mjr Feliks Pałosz dowódca II/51 pp
dowódca 4 kompanii mjr Józef Załęski
dowódca plutonu ppor. Franciszek Antoni Karpina
dowódca plutonu ppor. Adam Ludwik Müller
dowódca 5 kompanii por. Józef Stachura
dowódca plutonu ppor. Zenon Czaykowski
dowódca 6 kompanii kpt. Henryk Duda
dowódca plutonu ppor. Zygmunt Bolesław Ostrowski
dowódca 2 kompanii km kpt. Henryk Tadeusz Narożański
dowódca plutonu por. Zdzisław Marian Manasterski
dowódca plutonu ppor. Walenty Walecki
III batalion
dowódca batalionu mjr Aleksander Franciszek Lubik
dowódca 7 kompanii kpt. Wiktor Konrad Lorenczuk
dowódca plutonu ppor. Roman Władysław Szajta
dowódca 8 kompanii kpt. Władysław Franciszek Gładysz
dowódca plutonu por. Józef Władysław Kaczorowski
dowódca plutonu ppor. Wacław Winkler
dowódca 9 kompanii por. Leopold Jakub Jakobsche dowódca 9/51 pp
dowódca plutonu ppor. Zdzisław Stefan Pstrąg
dowódca 3 kompanii km kpt. Roman Michał Sidorko
dowódca plutonu por. Zygmunt Jakub Wasilkowski
Kursy por. Edmund Medecki
por. Witold Ratyński
ppor. Kazimierz Zbigniew Szmid
51 obwód przysposobienia wojskowego „Brzeżany”
kmdt obwodowy PW kpt. adm. Adam Będzikowski[d]
kmdt powiatowy PW Brzeżany kpt. piech. Włodzimierz Wasilkowski[d]
kmdt powiatowy PW Podhajce kpt. piech. Bronisław Jaworski[d]
kmdt powiatowy PW Rohatyn kpt. piech. Antoni Bizior[d]
kmdt powiatowy PW Przemyślany kpt. adm. (piech.) Mikołaj Jezierski

Pułk w wojnie obronnej 1939

[edytuj | edytuj kod]

27 sierpnia o 19:00 w pułku ogłoszono alarm. W nocy z 27 na 28 sierpnia pododdziały pułku przegrupowały się do wyznaczonych rejonów: I i II batalion piechoty przeszedł do m. Szybalin, III do m. Leśniki, a tabory zajęły rejon w okolicach m. Raj. Od 29 VIII do 2 IX prowadzono szkolenie, pogadanki i uzupełniano braki w oporządzeniu i sprzęcie. Brakowało m.in. hełmów, łopatek, radiostacji i uprzęży dla koni[67].

3 września z Brzeżan ruszyły transporty kolejowe w kierunku koncentracji Armii Prusy. Wyznaczono trasę przez LwówPrzemyślPrzeworsk – Rozwadów – Ostrowiec. Pierwszy odjechał batalion z komendantem transportu kpt. Garwolińskim, po nim jedna kolumna taborów i o 13:45 transport z dowództwem pułku. Jeszcze tego samego dnia wyjechał II batalion. W godzinach nocnych 4 września ruszył III batalion. Jako ostatni miał jechać pluton artylerii piechoty i kompania przeciwpancerna z plutonem ckm, wydzielonym z III batalionu do obrony przeciwlotniczej. Ten transport do pułku nigdy nie dotarł[68]. Na skutek silnych bombardowań linii kolejowych eszelony ponosiły duże straty. Transport z dowództwem 51 pp był dwukrotnie bombardowany. Działania nieprzyjacielskiego lotnictwa powodowały opóźnienia w marszu[69].
Dowódca pułku ppłk Fieldorf tak opisuje sytuację[70]:

dnia 4 września koło godz. 12:00 zbliżył się do transportu nalot 9-ciu bombowców niemieckich. Pociąg został zatrzymany. Walka trwała około 1 godz. Samoloty jeszcze dwukrotnie nawracały. Wywiązała się walka. Wynik: 1 oficer ciężko ranny, 2 wagony przewrócone, tor zerwany. Opóźnienie trwało około 8 godzin. Dnia 5 IX również około południa drugi nalot jednego bombowca. Pociągu nie zatrzymano. Lotnik 3 razy napadał, ale ani od bomb, ani ognia maszynowego strat nie było. Obrona przeciwlotnicza własna (ckm) uszkodziła samolot, który w nienaturalnym ruchu opadł.

Wyładowanie transportów nastąpiło na wschód od Skarżyska-Kamiennej. Stąd pododdziały pieszo podchodziły do wyznaczonych miejsc koncentracji[71].

Na stanowiskach obronnych

Między Pilicą a Wisłą koncentrowała się Grupa Operacyjna gen. Stanisława Skwarczyńskiego w składzie trzech dywizji: w rejonie Końskie 36 DP, zaś w rejonie Skarżyska i Starachowic 3 i 12 DP. Wieczorem 5 września w Skarżysku dowódca 51 pp otrzymał pierwsze rozkazy bojowe. I/51 pp został skierowany na Odrowąż; do pułku przydzielony został również batalion 54 pp mjr. Gutowskiego i dywizjon artylerii 12 pal[72].

6 września około godziny 24:00 na prowizorycznej rampie na stacji Wąchock wyładował się III batalion, który przez Parszów, Skarżysko-Kamienną przegrupował się do lasów nieopodal m. Bzinek[72]. Tego samego dnia Naczelny Wódz podjął decyzję o bezzwłocznym odwrocie Armii Prusy za środkową Wisłę, ponieważ jednostkom zgrupowanym w rejonie Końskie – Skarżysko groziło odcięcie od mostów na Wiśle i zniszczenie[73].

7 września jednostki zajmowały stanowiska na linii Bliżyn – Parszów w rejonie Skarżyska. 51 pp otrzymał zadanie zamknięcia siłami I batalionu szosy prowadzącej do Odrowąża, III batalion zamykał pod Rejowem drogi leśne, a II batalion pozostał w odwodzie na południe od Skarżyska-Kamiennej. Około godziny 15:00 oddziały otrzymały rozkaz bojowy do nocnego przegrupowania w okolice lasu starachowickiego, na południe od Iłży. Oddziały doszły do wyznaczonych stanowisk około południa 8 września. Dla 51 pp (bez III batalionu) rejon postoju obronnego wyznaczono na południe od m. Ostróżka. III batalion rozlokowano w rejonie gajówki Łazy, jako odwód dowódcy dywizji, a tabory zostały w okolicy m. Lipie[74].

Walki w okrążeniu

8 września dywizje niemieckie odcięły drogę odwrotu jednostkom polskim. 12 Dywizja Piechoty była otoczona i zachodziła konieczność wyjścia z okrążenia poprzez natarcie. 51 pp znalazł się w pierwszym rzucie kolumny południowej płk. dypl. Seweryna Łańcuckiego, która miała rozpocząć ruch ze skraju lasu pod dworem Borsuki w kierunku na Rzechów i Michałów w nocy z 8 na 9 września. Stało się to jednak niemożliwe, ponieważ 51 pp jako siła główna kolumny nie dołączył do niej z powodu zatarasowanych dróg i duktów przez objęte paniką tabory. W rejon Borsuk po godzinie 16:00 przybył dowódca 51 pp z I batalionem, natomiast pozostałe siły pułku szły w kolumnie wzdłuż dróg leśnych. Jako ariergarda maszerował II batalion z 6/12 pal[75]. Jednym z pierwszych, który uderzył na wroga, był I batalion wraz z dowódcą pułku. Natarciem opanowano m. Dąbrowa, następnie zdobyto szturmem las Aleksandrów. Gdy pierwszorzutowe bataliony wyszły na rubież Prądocin – Rzechów, zostały zaatakowane przez Niemców. I batalion 51 pp został całkowicie rozbity, a rozproszone resztki batalionu wycofały się do lasu[76].
Ppłk Fieldorf tak opisał te wydarzenia[77]:

Natychmiast po zameldowaniu się, otrzymałem rozkaz przesunięcia pułku w kierunku południowo-wschodnim i odesłania baonu mjr. Gutowskiego do rejonu Pastwisk do dyspozycji d-cy 54 pp. W drodze miałem otrzymać szczegółowe rozkazy do natarcia. Pośpiech był konieczny, więc przez radio przekazałem rozkaz do pułku, a następnie wyjechałem naprzeciw maszerującej kolumny. Spotkałem pułk w marszu. Baon mjr. Gutowskiego odszedł. W drodze, na skrzyżowaniu drogi leśnej z szosą, otrzymałem rozkaz pozostawienia taborów i marszu na podstawę wyjściową z 1/51 pp, biedkami ckm i wozami amunicji. II/51 pp plus działka ppanc. miał przejść do odwodu 12 DP i po jej przemarszu dołączyć do mnie. Natarcie to miało zdecydować o przebiciu się 12 DP przez oddziały niemieckie. Przede mną miał nacierać 52 pp, na lewo od niego Grupa płk. Kowalczewskiego oraz baon 54 pp mjr. Gutowskiego i 111/51 pp mjr. Rottera. Ja miałem pójść w ślad za 52 pp i w oparciu o las na północny wschód od m. Dąbrówka miałem przejąć służbę straży tylnej odchodzącej 12 DP. Wtedy miał dołączyć do mnie 11/51 pp, z którym miałem się wycofać na końcu, w ślad za 12 DP. […] Przed świtem zameldowałem się z baonem u płk. Łańcuckiego, od którego otrzymałem rozkaz bezzwłocznego i szybkiego ruszenia do natarcia[…] Mimo ogromnego zmęczenia, żołnierze podnieceni, z radością szli do walki, zachowując wzorowy porządek i karność.[…] Na widok Niemców za wsią-pod lasem - baon z okrzykiem „hurra” szedł bez przerwy aż do zajęcia lasu. Baon wszedł w las i w silnym już ogniu artylerii npla skoncentrowanym z 3 stron […] natarcie zostało załamane.

9 września o godzinie 10:00 wycofały się rozbite oddziały kolumny północnej, a panika przeniosła się również na oddziały kolumny południowej, w tym na II batalion 51 pp, który nie brał udziału w natarciu. Oddziały zbierały się przy swoich taborach, stojących na drogach i duktach w rejonie wioski leśnej Piotrowe Pole[78].

Rozwiązanie pułku

O godzinie 15:30 zarządzono odprawę dowódców pułków, batalionów i dywizjonów, na której uznano, że pododdziały utraciły zdolność do dalszej walki. Wobec zaistniałej sytuacji, dowódca 51 pp ppłk August Emil Fieldorf zorganizował dla oficerów pułku odprawę, na której zdecydowano o przebijaniu się małymi grupkami na wschodni brzeg Wisły.
Dowódca pułku powiedział: dywizja rozwiązana. Resztki pułku mają się przebijać grupkami po 8-10 żołnierzy pod dowództwem oficerów względnie podoficerów na wschodni brzeg Wisły. Tabory pozostawić, konie wyprząc, pieniądze dowódcy baonów rozdzielą pomiędzy oficerów i szeregowych, resztę zabrać. Przebijać się z bronią, nie ma niewoli[78].

Straty 51 pp w kampanii wrześniowej ocenione zostały na 70% stanu osobowego[78].

Struktura organizacyjna i obsada personalna we wrześniu 1939[79]
Stanowisko Stopień imię i nazwisko Dalsze losy
Dowództwo
dowódca pułku ppłk August Emil Fieldorf
I adiutant kpt. Stefan Krzywiak[e] w Armii Krajowej
II adiutant ppor. rez. Antoni Jakubiec ciężko ranny 4 IX
oficer informacyjny ppor. piech. Władysław Drelicharz
kwatermistrz kpt. Jerzy Józef Wsolak
oficer płatnik kpt. Zygmunt Lubelski
naczelny lekarz mjr dr med. Sylwin Łypek
kapelan ks. Franciszek Żelichowski
kapelmistrz kpt. Julian Rosse
dowódca kompanii gospodarczej kpt. Adolf Weigel
I batalion
dowódca batalionu kpt. Marian Michał Krupnicki
dowódca 1 kompanii strzeleckiej kpt. Władysław Garwoliński[f] w Armii Krajowej
dowódca 2 kompanii strzeleckiej kpt. Zygmunt Józef Ponikowski
dowódca 3 kompanii strzeleckiej por. Józef Stachura
dowódca 1 kompanii ckm por. Stanisław Mrotek
II batalion
dowódca batalionu mjr Feliks Pałosz
dowódca 4 kompanii strzeleckiej ppor. rez. Piotr Paweł Matylewicz poległ 17 IX w Bilewie
dowódca plutonu moździerzy plut. pchor. rez. Tadeusz Skupień
III batalion
dowódca batalionu mjr Marcin Rotter[g] w PSZ
adiutant ppor. rez. Skołozdra
lekarz ppor. rez. Józef Jabłoński
dowódca plutonu łączności ppor. rez. Ptlaum ciężko ranny 8 IX
dowódca 7 kompanii strzeleckiej por. Józef Znicz Kaczorowski
dowódca plutonu ppor. Zygfryd Szynalski[h] w Armii Krajowej
dowódca plutonu ppor. Marian Niżankowski
dowódca 8 kompanii strzeleckiej por. Julian Langer ranny 9 IX pod Rzechowem
dowódca plutonu por. Wacław Winkler
dowódca plutonu sierż. pchor. rez. Jan Kogut ranny 9 IX
dowódca plutonu ppor. Mozes Wachtel ranny 9 IX
dowódca 9 kompanii strzeleckiej por. Leopold Jakub Jakobsche poległ 2 IX
dowódca 3 kompanii ckm por. Zygmunt Jakub Wasilkowski ranny 9 IX
dowódca plutonu ppor. rez. Mitis
dowódca plutonu ppor. rez. Tadeusz Kamiński
dowódca plutonu plut. pchor. rez. Bolesław Bratkowski
Pododdziały specjalne
dowódca kompanii zwiadu por. Jan Ludwik Salwierz
dowódca kompanii przeciwpancernej ppor. Leon Spychalski
dowódca plutonu artylerii piechoty kpt. Józef Werka
zastępca dowódcy artylerii piechoty sierż. Stanisław Pacana
dowódca plutonu pionierów por. Stanisław Radajewicz
dowódca plutonu łączności por. Jan Seniuta

Symbole pułku

[edytuj | edytuj kod]
Strona lewa sztandaru
Strona prawa sztandaru

Sztandar

[edytuj | edytuj kod]
 Osobny artykuł: Polskie sztandary wojskowe.

Pierwszą chorągiew pułk otrzymał 13 lutego 1919 roku jeszcze na ziemi włoskiej od mieszkańców Mediolanu. Towarzyszyła pułkowi do 1928 roku[4].
Ponieważ chorągiew ta nie była przepisowa, w styczniu 1927 z inicjatywy Zofii Sawaszkiewiczowej i Heleny Topolnickiej zawiązał się Komitet Obywatelski, który postawił sobie za cel ufundowanie pułkowi nowego sztandaru[82]. Projekt nowego sztandaru opracowała Zofia Sawaszkiewiczowa. Sztandar ufundowało społeczeństwo powiatów Brzeżany, Podhajce, Rohatyn.
Chorągiew wykonana została zgodnie z wzorem określonym w Ustawie z dnia 1 sierpnia 1919 roku o godle i barwach Rzeczypospolitej Polskiej[83], a 25 kwietnia 1928 roku Prezydent RP Ignacy Mościcki zatwierdził wzór lewej strony płachty chorągwi 51 pp[84].
Po zatwierdzeniu jego wykonanie powierzono Zakładowi Opieki Najświętszej Panny Marii w Warszawie[82].
Głównym motywem sztandaru jest czerwony krzyż kawalerski na białym tle. Całość płatu dopełnia złota frędzla i hafty. Na prawej stronie, centralnie usytuowany srebrny orzeł i numery pułku pomiędzy ramionami krzyża. Godło państwowe i emblematy pułku w otokach z wieńców laurowych. Na lewej stronie, centralnie, w środku wieńca złoty napis HONOR I OJCZYZNA. Na ramionach krzyża nazwy miejscowości, gdzie pułk stoczył najcięższe walki i daty bojów. Pomiędzy ramionami krzyża, na białym tle, wizerunek Matki Boskiej i herby miast: Brzeżan, Podhajec i Rohatyna. Szczyt drzewca wieńczył orzeł metalowy, srebrzony, wsparty na tabliczce z numerem pułku[85].
28 maja 1928 roku, w Brzeżanach, gen. dyw. Edward Śmigły-Rydz wręczył chorągiew dowódcy pułku[86].

W 1939 starą chorągiew wraz z archiwum pułkowym zakopano pod podłogą w budynku dowództwa.
9 września Po bitwie pod Iłżą sztandar został zakopany w lesie koło Grabowca w leśniczówce Jeleniec. W grudniu 1939 adiutant pułku kpt. Krzywiak odkopał go. Płat sztandaru, szarfę i gwoździe zabrał ze sobą do Krakowa, a orła powtórnie zakopano w ogrodzie leśniczówki[87]. W Krakowie początkowo sztandar przechowywany był przez Zofię Stefańską w jej mieszkaniu na Osiedlu Oficerskim przy ul. Bandurskiego 30. Na początku 1940 sztandar został powierzony Jadwidze Trzcińskiej zamieszkałej przy ul. Smoleńsk 26. Płat wszyty pod podszewkę makaty wisiał na ścianie do jesieni 1941. W listopadzie płk Fieldorf przekazał sztandar na przechowanie Zofii Misiołkównie, mieszkającej przy ul. Lubicz 32[i]. Kolejnym miejscem ukrycia sztandaru było mieszkanie Jadwigi Bobrowskiej przy ul. Olszyny 8. W lipcu 1944. sztandar powierzono Leonardowi Świejkowskiemu, który, po zalutowaniu go w metalowej puszce, zakopał depozyt w ogrodzie posesji przy ul. Józefińskiej 23. Po zakończeniu wojny sztandar powrócił do mieszkania Zofii Misiołkównej[89]. W 1947 Stefan Krzywiak postanowił przekazać sztandar do zbiorów Muzeum Wojska Polskiego w Warszawie. Po powrocie ostatniego dowódcy 51 pp płk. Fieldorfa do kraju, Krzywiak zameldował mu o fakcie zdeponowania sztandaru. Fieldorf zaakceptował tę decyzję[90].

Odznaka pamiątkowa

[edytuj | edytuj kod]

Głównym motywem odznaki był orzeł trzymający w szponach tarczę, na środku której na tle barw włoskich widniała nazwa pułku w kolorze żółtym. Na granatowym otoku było imię i nazwisko patrona oddziału. Odznaka żołnierska: jednoczęściowa, srebrzona, z tombaku, natomiast odznaka oficerska była dwuczęściowa, emaliowana ze złoceniami, z tombaku[91].
27 maja 1924 roku Minister Spraw Wojskowych, gen. dyw. Władysław Sikorski zatwierdził odznakę pamiątkową 51 pp[92].
23 kwietnia 1929 roku Minister Spraw Wojskowych, Marszałek Polski Józef Piłsudski zatwierdził regulamin odznaki pamiątkowej 51 pp[93].

Odznakę nadawał dowódca pułku, a wręczenie odbywało się w dniu święta pułkowego lub podczas zwalniania roczników do cywila. Prawo do otrzymania odznaki pamiątkowej przysługiwało:

  • dowódcy pułku – z urzędu – z dniem objęcia stanowiska,
  • żołnierzom nieskazitelnym honorowo, którzy w pułku brali udział przynajmniej w jednej bitwie lub odbyli służbę czynną minimum 12 miesięczną w czasie pokoju.

Honorowo nadawano też odznakę za wybitne zasługi dla pułku[94].

Strzelcy kresowi

[edytuj | edytuj kod]
 Z tym tematem związana jest kategoria: oficerowie 51 Pułku Piechoty Strzelców Kresowych.
Dowódcy pułku[95][96]
Stopień imię i nazwisko Okres pełnienia służby Kolejne stanowisko
ppłk Maurycy Darnault IV – 14 X 1919[96]
płk Mieczysław Linde 15 X 1919 – 14 III 1920[96]
mjr Artur Sadowiński 15 III – 30 IV 1920
płk SG dr Marian Kukiel 1 V – 20 VI 1920[96]
ppłk Roman Witorzeniec 21 VI 1920[96] – 13 III 1922
ppłk / płk piech. Franciszek Goliński 1 VI 1922[97] – 23 XII 1927 praktyka poborowa w PKU Kraśnik[98]
ppłk piech. Eugeniusz Zabawski 23 XII 1927[99] – 14 II 1929 stan spoczynku z dniem 31 III 1929[100]
ppłk / płk piech. Stanisław Widacki od 14 II 1929[101] – 28 VI 1933 stan spoczynku z dniem 31 VIII 1933
ppłk dypl. piech. Jan Hyc 28 VI 1933[102] – X 1935 szef Oddziału IV SG
płk dypl. piech. Tomasz Obertyński XI 1935 – 27 I 1938 I oficer sztabu Inspektora Armii w Wilnie
ppłk piech. August Emil Fieldorf 28 I 1938 – 9 IX 1939
Zastępcy dowódcy pułku
ppłk piech. Jerzy Trojanowski 10 VII 1922 – 1923 zastępca dowódcy 40 pp
ppłk tyt. płk piech. Bolesław Piotrowski 6 I 1923[103] – 1925
ppłk piech. Wojciech Tyczyński 1928 – 28 VI 1933 dowódca 56 pp[102]
ppłk dypl. Leon Stanisław Kolbuszewski 28 VI 1933[102] – III 1938
mjr piech. Mieczysław Sanak (II zastępca) III 1939

Żołnierze 86 pułku piechoty - ofiary zbrodni katyńskiej

[edytuj | edytuj kod]

Biogramy ofiar zbrodni katyńskiej znajdują się między innymi w bazach udostępnionych przez Ministerstwo Kultury i Dziedzictwa Narodowego[104] oraz Muzeum Katyńskie[105][j][k].

Nazwisko i imię stopień zawód miejsce pracy przed mobilizacją zamordowany
Budyn Józef ppor. rez. magister chemii Katyń
Chęciński Tomasz ppor. rez. prawnik, mgr Charków
Cymbalista Jan por. rez. urzędnik Wydział Powiatowy w Rohatynie Katyń
Czaykowski Zenon[108] podporucznik żołnierz zawodowy dowódca plutonu 5/51 pp Charków
Czort Tadeusz ppor. rez. nauczyciel dr filozofii gimnazjum w Krakowie Katyń
Drzewicki Klemens por. rez. urzędnik insp. Syndykatu w Warszawie Katyń
Duda Henryk[109] porucznik żołnierz zawodowy dowódca 6/51 pp Charków
Dwulit Włodzimierz ppor. rez. prawnik asesor Sądu Grodzkiego w Samborze ULK
Dziadykiewicz Józef podporucznik instruktor Związku Strzeleckiego ULK
Dziedzic Karol por. rez. urzędnik emeryt ULK
Fink Izrael ppor. rez. handlowiec ULK
Hartman Stanisław[110] podporucznik żołnierz zawodowy ? Charków
Jaworski Kornel ppor. rez. prawnik sędzia Sądu Grodzkiego w Horodence ULK
Jezioro Czesław ppor. rez. Katyń
Jędruszczak Mieczysław[111] podporucznik żołnierz zawodowy dowódca plutonu 2/51 pp Charków
Karpina Jan[112] podporucznik żołnierz zawodowy dowódca plutonu 4/51 pp Charków
Klakla Franciszek por. rez. nauczyciel gimnazjum w Mysłowicach Charków
Klink Józef Henryk ppor. rez. Charków
Kłaczyński Bolesław por. rez. nauczyciel Katyń
Kostołowski Erazm ppor. rez. historyk kultury Charków
Kowalczuk Józef ppor. rez. nauczyciel Charków
Kowalczuk Stefan ppor. rez. urzędnik Urząd Celny w? Charków
Kraus Bolesław Piotr ppor. rez. inżynier Katyń
Kryworuczko Leon ppor. rez. urzędnik ULK
Krzemień Roman ppor. rez. nauczyciel, mgr Gimnazjum w Brzeżanach Charków
Lebensart Lew por. rez. nauczyciel kier. szkoły w Podhajcach ULK
Lewenter Markus Hirsch ppor. rez. farmaceuta wł. apteki w Janowie Katyń
Link Henryk[113] porucznik żołnierz zawodowy Charków
Manasterski Zdzisław Marian[114] porucznik żołnierz zawodowy Charków
Mączka Eugeniusz ppor. rez. urzędnik Urząd Kontroli Skarbowej Katyń
Narożański Henryk[115] kapitan żołnierz zawodowy dowódca 2 kkm/51 pp Katyń
Obacz Kacper por. rez. nauczyciel kmdt oddziału ZS w Zawałowie ULK
Parecki Karol Ludwik por. rez. ziemianin ? ULK
Pelczar Władysław ppor. rez. inżynier chemik Charków
Schneider Stanisław Franciszek porucznik burmistrz Podhajec ULK
Sołtys Władysław Teofil ppor. piech. rez. mgr prawnik Izba Skarbowa we Lwowie Charków
Sosin Stefan Piotr ppor. rez. Zarząd Miasta Lwowa Katyń
Stesłowicz Józef ppor. rez. urzędnik ULK
Weigel Adolf kapitan żołnierz zawodowy dowódca kompanii gospodarczej 51 pp ULK
Wasilkowski Włodzimierz kapitan żołnierz zawodowy kmdt powiatowy PW Brzeżany ULK
Werber Tadeusz kpr. rez. asesor Sąd Grodzki w Zborowie ULK
Wizimirski Józef ppor. rez. Katyń
Zaręba Tadeusz ppor. rez. inżynier leśnik Biuro Geodezyjne w Podhajcach Charków

Upamiętnienie

[edytuj | edytuj kod]
  • W Iłży działa Stowarzyszenie Rekonstrukcji Historycznej 51 pułku piechoty Strzelców Kresowych[116].
  1. a b Swoje święto pułk obchodził 27 maja w rocznicę bitwy pod Rudnicą[38].
  2. Wykaz zawiera obsadę jednostki według stanu bezpośrednio przed rozpoczęciem mobilizacji pierwszych oddziałów Wojska Polskiego w dniu 23 marca 1939, ale już po przeprowadzeniu ostatnich awansów ogłoszonych z datą 19 marca 1939[65].
  3. kpt. tab. Adolf Weigel był jednocześnie dowódcą kompanii gospodarczej.
  4. a b c d Oficer, który pełnił jednocześnie więcej niż jedną funkcję[66].
  5. Stefan Krzywiak (1900–1983), ppłk sł.st. ps. „Lech”. „Zan”. Od stycznia 1940 w konspiracji w Krakowie. Od września 1940 do końca 1943 w Warszawie szef Wydziału Organizacyjnego w Oddziale KG ZWZ/AK. Na początku 1944 w „NIE”, a od września 1945 w Zrzeszeniu WiN. Więziony w latach 1945 i 1950-1951[80].
  6. Władysław Karol Józef Garwoliński - ur. 28 maja 1905 r. w Podkamieniu, syn Wincentego i Zofii Lasko. Jako harcerz walczył o Lwów w grupie „Orląt Lwowskich” (1918-1919). Promowany na podporucznika piechoty ze starszeństwem od 15.08.1928 r. i 181. lokatą. Awansowany do stopnia porucznika z dniem 1.01.1933 r., kapitan ze starszeństwem od 19.03.1939 r. Do wybuchu II wojny światowej pełnił służbę w 51 pułku piechoty z Brzeżan. W czasie kampanii wrześniowej dowódca 1 kompanii strzeleckiej 51 pp i komendant jednego z transportów pułku do miejsca koncentracji. Dotarł z częścią pułku w okolice Iłży, gdzie po stoczeniu kilku potyczek pułk rozwiązano, nakazując oficerom i żołnierzom przedzieranie się do Warszawy. Od połowy września do połowy listopada prowadził działalność partyzancką w rejonie Grabowca, Dubrawy, Sienna, Jasienic, Sarnówki. Aresztowany przez Niemców i osadzony w niewoli, z której zbiegł po kilku dniach. Na przełomie 1939 i 1940 r. wstąpił w Ostrowcu Świętokrzyskim do ZWZ, następnie w Okręgu Radom-Kielce Armii Krajowej (Obwód Ostrowiec Świętokrzyski). Organizował akcje sabotażowe, uczestniczył w akcji N, prowadził szkolenia dywersyjne. Od 1943 r. w „Kedywie”, a od lutego 1944 w oddziale leśnym 3 DP AK. Awansowany do stopnia majora służby stałej, ps. „Ostaszewski” i „Wiara”. Członek Światowego Związku Żołnierzy Armii Krajowej - Okręg „Wielkopolska”, Środowisko „Jodła” Poznań. Zmarł 16 marca 1998 r. w Swarzędzu i spoczywa na tamtejszym cmentarzu parafialnym. Odznaczony Krzyżem Harcerskim Obrońców Lwowa, Medalem „Za Udział w Wojnie Obronnej 1939”, Krzyżem Armii Krajowej oraz Krzyżem Kawalerskim Orderu Odrodzenia Polski[81].
  7. Marcin Rotter (1897-1963) – ppłk sł.st., internowany na Węgrzech, później w PSZ. We Francji dowódca III/10 pp, w Anglii dowódca 10 batalionu Kadrowej Brygady Strzelców; od 1942 kwatermistrz 1SBSpad. Pod Arnhem dostał się do niewoli. W 1945 p.o. dowódcy Ośrodka Zapasowego nr 1. Zmarł w Anglii[80].
  8. Zygfryd Szynalski. ur. 1915; por. sł.st. ps. „Tryk”. W 1941 zaprzysiężony w ZWZ. Od marca 1943 zastępca komendanta Obwodu Armii Krajowej Brzeżany. Komendant „Kedywu” inspektoratu AK Brzeżany. Od 18 do 31 VII dowódca kompanii partyzanckiej. Po rozwiązaniu Armii Krajowej pozostał w WiN. W Polsce Ludowej skazany na 7 lat więzienia[80].
  9. W domu przy ul. Lubicz 32 urodził się August Emil Fieldorf[88].
  10. Jeśli nie zaznaczono inaczej, miejsce służby żołnierzy zawodowych przed mobilizacją podano za: Ryszard Rybka, Kamil Stepan; Rocznik oficerski 1939. Stan na dzień 23 marca 1939[106].
  11. Jeśli nie zaznaczono inaczej, informacje o żołnierzach znajdujących się na Białoruskiej Liście Katyńskiej pochodzą z książki: Maciej Wyrwa; Nieodnalezione ofiary Katynia? : lista osób zaginionych na obszarze północno-wschodnich województw II RP od 17 września 1939 do czerwca 1940[107].

Przypisy

[edytuj | edytuj kod]
  1. Weber 1928 ↓, s. 4.
  2. Sawicki i Wielechowski 2007 ↓, s. 92.
  3. a b Dziennik Rozkazów M.S.Wojsk. Nr 47 z 11.12.1923 r.
  4. a b Satora 1990 ↓, s. 99.
  5. Armia Krajowa Zgorzelec (AK - NSZ - ROAK - AKO - NZW - WiN) - Wirtualne Muzeum Historii Wy(za)klętej: 13 lipca 1944r. rozpoczęła się Akcja Burza na Podolu 11 i 12 DP AK [online], Armia Krajowa Zgorzelec (AK - NSZ - ROAK - AKO - NZW - WiN) - Wirtualne Muzeum Historii Wy(za)klętej, 10 lipca 2014 [dostęp 2024-04-23].
  6. "BURZA" WE LWOWIE [online], www.lwow.com.pl [dostęp 2024-04-23].
  7. BURZA na wschodzie II RP czyli Ostatnia batalia wojenna AK o Polskie Kresy Wschodnie II RP. - Towarzystwo Miłośników Kultury Kresowej [online], www.kresowianie.info [dostęp 2024-04-23].
  8. Olczak 2017 ↓, s. 12.
  9. a b Zachuta 1992 ↓, s. 3.
  10. Weber 1928 ↓, s. 5.
  11. a b Olczak 2017 ↓, s. 13.
  12. Weber 1928 ↓, s. 7.
  13. a b Goliński 1927 ↓, s. 24.
  14. a b Zachuta 1992 ↓, s. 6–7.
  15. a b Zachuta 1992 ↓, s. 4.
  16. Odziemkowski 2010 ↓, s. 226.
  17. Tuliński 2020 ↓, s. 900.
  18. Weber 1928 ↓, s. 21.
  19. Weber 1928 ↓, s. 29.
  20. a b c d Weber 1928 ↓, s. 25.
  21. a b Weber 1928 ↓, s. 32.
  22. a b Weber 1928 ↓, s. 31.
  23. Weber 1928 ↓, s. 15.
  24. Weber 1928 ↓, s. 22.
  25. Weber 1928 ↓, s. 14.
  26. a b c Weber 1928 ↓, s. 33.
  27. Olczak 2017 ↓, s. 14.
  28. Weber 1928 ↓, s. 7–8.
  29. a b c Zachuta 1992 ↓, s. 5.
  30. Weber 1928 ↓, s. 9.
  31. Olczak 2017 ↓, s. 15.
  32. Weber 1928 ↓, s. 10.
  33. Weber 1928 ↓, s. 11–12.
  34. Olczak 2017 ↓, s. 17.
  35. Zachuta 1992 ↓, s. 6.
  36. Zachuta 1992 ↓, s. 7.
  37. Zachuta 1992 ↓, s. 7–8.
  38. a b Weber 1928 ↓, s. 19.
  39. Zachuta 1992 ↓, s. 8.
  40. Zachuta 1992 ↓, s. 9.
  41. Weber 1928 ↓, s. 24.
  42. Olczak 2017 ↓, s. 18.
  43. Odziemkowski 2004 ↓, s. 389.
  44. a b c d Zachuta 1992 ↓, s. 12.
  45. Tarczyński (red.) 2014 ↓, s. 1244.
  46. Turek 1928 ↓, s. 30.
  47. a b Odziemkowski 2020 ↓, s. 126.
  48. Weber 1928 ↓, s. 33–34.
  49. a b Weber 1928 ↓, s. 34.
  50. Goliński 1927 ↓, s. 25.
  51. a b Weber 1928 ↓, s. 35.
  52. Olczak 2017 ↓, s. 19.
  53. Weber 1928 ↓, s. 38.
  54. Zachuta 1992 ↓, s. 13.
  55. a b Olczak 2017 ↓, s. 20.
  56. Zachuta 1992 ↓, s. 14.
  57. Zachuta 1992 ↓, s. 15.
  58. Zachuta 1992 ↓, s. 16.
  59. Zachuta 1992 ↓, s. 17.
  60. Zachuta 1992 ↓, s. 18.
  61. Zachuta 1992 ↓, s. 20.
  62. Olczak 2017 ↓, s. 21.
  63. Jagiełło 2007 ↓, s. 63–65.
  64. Rocznik oficerski 1939 ↓, s. 607–608, 677.
  65. Rocznik oficerski 1939 ↓, s. VI.
  66. Rocznik oficerski 1939 ↓, s. VIII.
  67. Zachuta 1992 ↓, s. 22.
  68. Zachuta 1992 ↓, s. 22–23.
  69. Zachuta 1992 ↓, s. 23.
  70. Zachuta 1992 ↓, s. 23–24.
  71. Zachuta 1992 ↓, s. 24.
  72. a b Zachuta 1992 ↓, s. 25.
  73. Zachuta 1992 ↓, s. 26.
  74. Zachuta 1992 ↓, s. 27.
  75. Zachuta 1992 ↓, s. 28.
  76. Zachuta 1992 ↓, s. 29.
  77. Zachuta 1992 ↓, s. 29-30.
  78. a b c Zachuta 1992 ↓, s. 32.
  79. Zachuta 1992 ↓, s. 34–35.
  80. a b c Zachuta 1992 ↓, s. 42.
  81. Zachuta 1992 ↓, s. 41.
  82. a b Zachuta 1992 ↓, s. 37.
  83. Ustawa z dnia 1 sierpnia 1919 r. o godłach i barwach Rzeczypospolitej Polskiej Dz.U. z 1919 r. nr 69, poz. 416.
  84. Dziennik Rozkazów M.S.Wojsk. Nr 15 z 6.06.1928 r., poz. 176.
  85. Zachuta 1992 ↓, s. 37–38.
  86. Satora 1990 ↓, s. 99–103.
  87. Satora 1990 ↓, s. 110.
  88. Zachuta 1992 ↓, s. 39.
  89. Satora 1990 ↓, s. 101.
  90. Satora 1990 ↓, s. 103.
  91. Sawicki i Wielechowski 2007 ↓, s. 92–93.
  92. Dziennik Rozkazów M.S.Wojsk. z 27.05.1924 r. Nr 21, poz. 313.
  93. Dziennik Rozkazów M.S.Wojsk. z 23.04.1929 r. Nr 13, poz. 130.
  94. Zachuta 1992 ↓, s. 36.
  95. Prugar-Ketling (red.) 1992 ↓, metryka.
  96. a b c d e Zachuta 1992 ↓, s. 21.
  97. Dz. Pers. MSWojsk. ↓, Nr 26 z 12 sierpnia 1922 roku, s. 608.
  98. Dz. Pers. MSWojsk. ↓, Nr 28 z 23 grudnia 1927 roku, s. 363.
  99. Dz. Pers. MSWojsk. ↓, Nr 28 z 23 grudnia 1927 roku, s. 364.
  100. Dz. Pers. MSWojsk. ↓, Nr 4 z 14 lutego 1929 roku, s. 70.
  101. Dz. Pers. MSWojsk. ↓, Nr 4 z 14 lutego 1929 roku, s. 79.
  102. a b c Dz. Pers. MSWojsk. ↓, Nr 8 z 28 czerwca 1933 roku, s. 130.
  103. Dz. Pers. MSWojsk. ↓, Nr 2 z 6 stycznia 1923 roku, s. 26.
  104. Katyń – miejsca pamięci. [dostęp 2022-01-04]. [zarchiwizowane z tego adresu (2021-12-19)].
  105. Muzeum Katyńskie – Księgi Cmentarne.
  106. Rocznik oficerski 1939 ↓.
  107. Wyrwa 2015 ↓.
  108. Księgi Cmentarne – wpis 4875.
  109. Księgi Cmentarne – wpis 4999.
  110. Księgi Cmentarne – wpis 5356.
  111. Księgi Cmentarne – wpis 5566.
  112. Księgi Cmentarne – wpis 5672.
  113. Księgi Cmentarne – wpis 6186.
  114. Księgi Cmentarne – wpis 6358.
  115. Księgi Cmentarne – wpis 2495.
  116. Stowarzyszenie 51 pp SK

Bibliografia

[edytuj | edytuj kod]