Bitwa nad Berezyną (1920) – Wikipedia, wolna encyklopedia

Bitwa nad Berezyną

Wojna polsko-bolszewicka
Czas	14 maja – 10 czerwca 1920
Miejsce	nad Berezyną
Terytorium	Zarząd Cywilny Ziem Wschodnich
Przyczyna	ofensywa Frontu Zachodniego, kontrofensywa wojsk polskich
Wynik	status quo
Strony konfliktu
Polska  Rosyjska FSRR
Dowódcy
gen. Stanisław Szeptycki Michaił Tuchaczewski
Siły
1 Armia 4 Armia Armia Rezerwowa 15 Armia 16 Armia Grupa Północna

Bitwa nad Berezyną – walki wojsk Frontu Północno-Wschodniego gen. Stanisława Szeptyckiego z wojskami Frontu Zachodniego Michaiła Tuchaczewskiego w okresie wojny polsko-bolszewickiej.

W ramach bitwy stoczono szereg mniejszych potyczek, m.in.: pod Horodzcem (14 maja), pod Osjami (15 maja), pod Berezyną Górną (16–21 maja), pod Wojłowem (17–21 maja), pod Lipskiem, pod Kubliczami (18–19 maja), pod Ulesiem (19 maja), pod Murową (19 i 28 maja), pod Jakszycami (20–22 maja), pod Borejkami (22–23 maja), pod Pleszczenicą (26–29 maja), pod Jelnicą (26–30 maja), pod Karandaszami (28 maja), pod Kozianami (28–31 maja), pod Rybczanami (2 czerwca), pod Duniłowiczami (3–4 czerwca), pod Budsławiem (4 czerwca), pod Łużkami (6–7 czerwca), pod Nowymi Krukami (7 czerwca), pod Hostobożem (8–9 czerwca), pod Głuszcem (9–10 czerwca).

Po zajęciu Kijowa i zdobyciu przyczółków mostowych po wschodniej stronie Dniepru wojska polskie przeszły do obrony. Józef Piłsudski zdawał sobie sprawę z tego, że nie udało mu się rozbić większych sił nieprzyjaciela, a jedynie zmusił je do wycofania się dalej na wschód. Stąd też Wódz Naczelny planował uderzenie na północnym odcinku frontu wschodniego^[1].

W tym czasie dowódca Frontu Zachodniego Michaił Tuchaczewski na wschodnim brzegu Berezyny grupował wojska do planowanej na lipiec generalnej ofensywy. Zajęcie Kijowa przez Polaków i groźba utraty Ukrainy zmusiły sowieckich planistów do jej przyspieszenia^[2][3].

Wojsko Polskie

• 1 Armia gen. Stefana Majewskiego obsadzała odcinek Dryssa–Połock–Uszacz–Lepel. W pierwszym rzucie posiadała 8 Dywizję Piechoty i 1 Dywizję Litewsko-Białoruską, a w odwodzie 3 Dywizję Piechoty Legionów i 1 Brygadę Jazdy.
• 4 Armia gen. Szeptyckiego w składzie 2 Dywizja Piechoty Legionów, 6., 14. i 9. dywizje piechoty broniła linii Berezyny od Lepla po ujście do Dniepru.

17 maja dowodzenie nad obu armiami przejął gen. Stanisław Szeptycki^[4].

Armia Czerwona

Na wschodnim brzegu Berezyny utworzono zgrupowanie uderzeniowem^[5]:

• 15 Armia Augusta Korka w składzie 4., 6., 5., 53., 56. dywizje strzeleckie i 15 Dywizja Kawalerii^[a]
• Grupę Północną Jewgienija Siergiejewa w składzie 48 Dywizja Strzelców i 164 Brygada Strzelców
• 16 Armia Nikołaja Sołłohuba w składzie 2., 8., 10., 17. i 21. dywizje strzeleckie^[b].

Całością sił uderzeniowych dowodził dowódca Frontu Zachodniego Michaił Tuchaczewski^[7][8].

14 maja 15 Armia Korka i Grupa Północna Siergiejewa uderzyły na pozycje oddziałów 8 Dywizji Piechoty i 1 Dywizji Litewsko-Białoruskiej w ogólnym kierunku na Głębokie. 16 Armia Sołłohuba wykonała uderzenie pomocnicze w kierunku Mińska^[10]. W rejonie Lepla i Uszacza oddziały 1 Dywizji L-B i 13 pułku piechoty z 8 Dywizji Piechoty nie wytrzymały uderzenia 4., 11., 56. i 5. Dywizji Strzelców i rozpoczęły odwrót^[5]. Następnego dnia bez powodzenia kontratakowała odwodowa 3 Dywizja Piechoty Legionów. Stanowisk wzdłuż linii jezior Dzwony – Pyszno – Osieczyszcze nie udało się utrzymać^[11]. Na styku 8 DP i 1 DLB wytworzyła się luka otwierająca przeciwnikowi kierunek na Mołodeczno^[4]. Wobec tego zagrożenia 1 Armia otrzymała z Odwodu Naczelnego Wodza, zgrupowaną w rejonie Mołodeczna, 17 Wielkopolską Dywizje Piechoty^[12]. W dniach od 16 do 18 maja oddziały polskie broniły się nad górną Berezyną i odpierały bolszewickie ataki. Jednak 5 Dywizji Strzelców udało się sforsować rzekę pod Mościszczem, odrzucić broniącą się tam II Brygadę Litewsko-Białoruską i opanować Lipsk. W tym czasie 15 Armia Korka wykonywała główne uderzenie wzdłuż linii kolejowej na Mołodeczno. Jej zasadnicze zgrupowanie osłaniała od południa 53 Dywizja Strzelców, a od północy Grupa Północna. Na odcinku bronionym przez polską 4 Armię wojska Sołłohuba podjęły próbę sforsowania Berezyny pod Murawą^[c] i Żukowcem^[d] oraz pod Żarnówkami^[e] i Niehoniczami^[f][13][14]. Jedynie 8 Dywizja Strzelców odniosła sukces i opanowała Ihumeń, natomiast pozostałe sowieckie oddziały zostały odparte^[13].

21 maja 1 Armia została wzmocniona ściągniętą z rejonu Wilna 10 Dywizją Piechoty. Dywizja ta obsadziła linie obronną między Szarkowszczyzną a Kozianami. Umożliwiło to wycofującym się 8 DP i 1 DLB oderwanie się od przeciwnika i zreorganizowanie oddziałów^[13]. 23 maja rozpoczął się ogólny odwrót wojsk polskich na linię Dryssa – Przedbrodzie – Duniłowicze – Budsław – rzeka Serwecz – Milcza – rzeka Omniszewka^[15]. Tutaj jednak także nie zdołano zorganizować trwałej obrony^[16].

Naczelne Dowództwo Wojska Polskiego postanowiło zażegnać niebezpieczeństwo nad Berezyną w sposób zaczepny. Bezpośrednie dowodzenie przejął Naczelny Wódz^[10]. W rejonie Święcian koncentrowała się nowo sformowana Armia Rezerwowa gen. Kazimierza Sosnkowskiego^[g]. Również wojska gen. Szeptyckiego przyjmowały ugrupowanie zaczepne. Na północy zbierały się oddziały 8 i 10 Dywizji Piechoty oraz 1 Brygada Jazdy. Te trzy wielkie jednostki wyszły spod podporządkowania 1 Armii i weszły w skład 7 Armii gen. Stefana Majewskiego. Na południowym skrzydle, w lukę między 1 i 4 Armię, weszła 4 Dywizja Piechoty. Powstrzymywała ona działanie sowieckiej 5 Dywizji Strzelców, po czym wycofała się w kierunku Łohojska, gdzie przybyła już 15 Wielkopolska Dywizja Piechoty. Pod koniec maja Tuchaczewski rzucił jeszcze do walki nowo przybyłe 12. i 18 Dywizję Strzelców. Jednak sowiecka ofensywa traciła impet i zatrzymując się na linii Ziembin – rzeka Ilia – rzeka Serwecz – Krzywicze – Stary Miadzioł – jezioro Bohiń – jezioro Dryświaty^[17].
Komunikat prasowy Sztabu Generalnego z 31 maja 1920 donosił^[18]:

Polski plan kontrofensywy zakładał podwójne oskrzydlenie sowieckiej 15 Armii wysuniętej w kierunku Mołodeczna, uderzenie od zachodu Armią Rezerwową na Postawy – Głębokie i od południa grupą operacyjną gen. Skierskiego, z rejonu Pleszczenicy, na Dokszyce i Berezynę. Znajdująca się w centrum 1 Armia miała wiązać przeciwnika walką i uniemożliwić mu wycofanie wojsk^[19].

31 maja rozpoczęła natarcie grupa gen. Leonarda Skierskiego. Na jej prawym skrzydle uderzenie pomocnicze wykonała 1 Dywizja Litewsko-Białoruska ze składu 1 Armii. Po całodziennych walkach przerwano front sowiecki i opanowano linię rzeki Wiejny. W kolejnych dniach kontynuowano natarcie i oddziały polskie wyszły nad Mraj, a 5 czerwca opanowano Dokszyce. W tym czasie grupa pułkownika Gustawa Orlicz-Dreszera^[h] wyszła nad Berezynę i opanowała Berezynę Górną^[20].

Armia Rezerwowa gen. Sosnkowskiego główne uderzenie wykonała swoim prawym skrzydłem między jeziorami Narocz i Batoryn, a bagnistym brzegiem Dzisny, w ogólnym kierunku na Głębokie. 11 Dywizja Piechoty nacierała po osi jezioro Miadzioł – Bojary, a jej skrzydło osłaniała 6 Dywizja Piechoty z 1 Armii. 8 Dywizja Piechoty kierowała się na Duniłowicze – Głębokie, a rezerwowa 7 Brygada Piechoty atakowała wzdłuż traktu Postawy – Duniłowicze. 2 czerwca dywizje rozpoczęły walki o przełamanie pozycji sowieckich rozmieszczonych na linii „starych okopów niemieckich”. Broniły ich sowieckie 12., 18. i 53 Dywizja Strzelców oraz 15 Dywizja Kawalerii^[17]. Polskie 8 i 11 Dywizje Piechoty uzyskały powodzenie już pierwszego dnia, ale natarcie słabo wyszkolonej rezerwowej 7 BP utknęło pod Dzietkowem. Następnego dnia z okrążenia wyrwała się sowiecka 4 DS, a 12 DS walczyć musiała z pułkami polskiej 8 Dywizji Piechoty. Po sukcesach pod Duniłowiczami 8 Dywizja w pościgu osiągnęła linię rzeki Mordwy, ale zarówno 11 DP, jak i 7 BP pozostały w tyle i Armii Rezerwowej nie udało się zamknąć w pełni pierścienia okrążenia^[20].

4 czerwca w Mołodecznie przebywał Naczelny Wódz Józef Piłsudski. W rozmowie z gen. Szeptyckim odrzucił propozycję dowódcy Frontu, aby kontynuować natarcie w kierunku Lepla i Ułły, aż do zupełnego rozbicia wojsk Tuchaczewskiego.
5 czerwca kontynuowano natarcie. 10 Dywizja Piechoty gen. Żeligowskiego opanowała Szarkowszczyznę, a generał Sosnkowski nakazał wszystkim wielkim jednostkom przejść do pościgu z zadaniem wyjść na linię rzeka Mniuta – Hermanowicze. 8 Dywizja Piechoty w tym dniu opanowała Głębokie, a następnego dotarła do Mniuty między jeziorami Plissa i Mniuta. W dniach 5–6 czerwca oddziały 10 Dywizji Piechoty stoczyły ciężki bój z 18 Dywizją Strzelców o Hermanowicze. Natarcie jej 28. i 30 pułków piechoty zostało zatrzymane i dopiero wprowadzenie do walki odwodowego 21 pułku piechoty pozwoliło oddziałom polskim zdobyć miejscowość^[20]. Prowadząc nadal działania pościgowe oddziały polskie 10 czerwca wyszły nad Berezynę i Autę^[17]. W trakcie bitwy nad Berezyną, na froncie polskiej 4 Armii prowadzono działania o znaczeniu lokalnym, podczas których doszło do kilku większych bitew, między innymi pod Bohuszewiczami i Stołpiszczami^[21].

Po zakończeniu bitwy nad Berezyną front zatrzymał się na linii: górna Berezyna – jezioro Mieżużol – rzeka Auta – jezioro Jelnia – jezioro Białe – rzeka Dźwina w rejonie Dzisny^[20].
Komunikat prasowy Sztabu Generalnego z 10 czerwca 1920 donosił^[22]:

Obie strony w bitwie nad Berezyną nie osiągnęły zakładanych przez siebie celów.
Armia Czerwona nad Berezyną po raz pierwszy przejawiła inicjatywę operacyjną i swoją ofensywą wyczerpała wszystkie rezerwy polskiego Naczelnego Dowództwa. Wojskom Tuchaczewskiego nie udało się jednak zniszczyć polskiej 1 Armii.
Oddziałom Wojska Polskiego, mimo sukcesów terenowych w trakcie trwania kontrofensywy, nie udało się rozbić sowieckiej 15 Armii. Zasadniczą przyczyną niepowodzenia było nierówne tempo natarcia skrzydeł, spowodowane twardym oporem nieprzyjaciela na kierunku północnym^[20].

• Janusz Cisek, Konrad Paduszek, Tadeusz Rawski: Wojna polsko-sowiecka 1919–1921. Warszawa: Wojskowe Centrum Edukacji Obywatelskiej, 2010.
• Zdzisław Grzegorz Kowalski: Wojna polsko-bolszewicka 1919-1920 na łamach polskich fachowych periodyków wojskowych z lat 1919-1939. Toruń: Wydawnictwo Adam Marszałek, 2001. ISBN 83-7174-856-6.
• Otton Laskowski (red.): Encyklopedia wojskowa. T. I. Warszawa: Wydawnictwo Towarzystwa Wiedzy Wojskowej i Wojskowego Instytutu Naukowo-Wydawniczego, 1931.
• Janusz Odziemkowski. Bitwa nad Autą, 4–6 lipca 1920 roku. „Przegląd Historyczno-Wojskowy”. 14(65)/1 (243), s. 51–74, 2013. Warszawa: Wydawnictwo Czasopisma Wojskowe. ISSN 0043-7182. 
• Janusz Odziemkowski: Leksykon wojny polsko – rosyjskiej 1919 – 1920. Warszawa: Oficyna Wydawnicza „Rytm”, 2004. ISBN 83-7399-096-8.
• Janusz Odziemkowski: Leksykon bitew polskich 1914 – 1920. Pruszków: Oficyna Wydawnicza „Ajaks”, 1998. ISBN 83-85621-46-6.
• Józef Piłsudski, Michaił Tuchaczewski: „Rok 1920”. „Pochód za Wisłę”. Łódź: Wydawnictwo Łódzkie, 1989. ISBN 83-218-0777-1.
• Stefan Pomarański: Pierwsza wojna polska (1918 – 1920). Zbiór wojennych komunikatów prasowych Sztabu Generalnego, uzupełniony komunikatami Naczelnej Komendy we Lwowie i Dowództwa Głównego Wojska Polskiego w Poznaniu. Warszawa: Główna Księgarnia Wojskowa, 1920.
• Adam Przybylski: Wojna polska 1918–1921. Warszawa: Wojskowy Instytut Naukowo-Wydawniczy, 1930.
• Wiesław Wysocki (red.): Szlakiem oręża polskiego; vademecum miejsc walk i budowli obronnych. T. 2, poza granicami współczesnej Polski. Warszawa: Wydawnictwo „Gamb”, 2005. ISBN 83-7399-050-X.